SİT kararının iptal davasına müdahil olduk

Prof. Dr. İbrahim Kaboğlu; "Benim burada 5 dakika içerisinde aktarmaya çalışacağım husus, insanlığın ortak malvarlığı konusunun bir insan hakkı olarak gündeme gelmesi. Bir kez biliyorsunuz, liberalizm, "insan" dedi, "insan hakkı" dedi, soyut insan temelinde bunu yaptı. Marksizm ya da sosyalizm, bunu somut insan temelinde yaptı, mesleki kategoriler bağlamında insan haklarını ele aldı. Ama Şimdi 20. yüzyılın bitimine doğru ve 21. yüzyılın başında, insan haklarının mekansal boyutunu işlemek geriyor. Bu da insan haklarının mekansal boyutu, yani artık soyut insan yada somut insan tanımlamasıyla hak ve özgürlükleri tam olarak algılamak, uygulamaya geçirmek mümkün olamıyor. Nerede yaşıyor insan? Hangi mekanda yaşıyor? Hangi çevrede yaşıyor? Hangi ülkede yaşıyor? Bunlar insan haklarının mekansal boyutu, insan haklarının ülkesel boyutu diyebileceğimiz yönleriyle incelenmesini ifade etmektedir.

Tabi bu konularda yapılan düzenlemelere girecek değilim, ama bir paralellik kurmak açısından, benden önce söz alan konuşmacıların, özellikle sürdürülebilir gelişme konusuna dikkat çekmelerine, yollama yapmakla yetineceğim, çünkü bu hakların geliştirilmesinde bu tür kavramlar son derece önemli yer tutuyor. Mesela alan (ülke) düzenlemesi Avrupa şartı, belki Avrupa ölçeğinde Türkiye’nin bunun karşısındaki tavrını henüz saptayamadık; ama tipik örnek olarak insan haklarının mekansal boyutunu ya da ülkesel boyutunu ifade ediyor sürdürülebilir gelişme kavramın, bütün bu tarihsel mirasa, değerlere kadar uzanması, tamlamanın bu alanları yönetmenin, ne derecede önemli olduğunu belirtmesi bakımından. Konuya ilişkin başkaca birçok düzenleme var, onları biraz sonra Nihan Hanım aktaracak.

Burada benim dikkat çekmek istediğim husus, makro patrimuan olacak, mikro patrimuanı büyük ölçüde yok ettik, biliyorsunuz. Yani eski evleri nasıl yıkarız, nasıl yakarız, diye çaba gösteriyoruz ve örneğin Anadolu yakasına baktığımız zaman doğrusu ben tek tük görebiliyorum, mikro patrimuan örneklerini. Zannediyorum, herhalde bizim ömrümüz tükendikçe onlar da tükenecek ve belki de göremeyeceğiz o tek tükleri de. Makro patrimuan bugünkü konu. Dolayısıyla, o konuda bir kaç söz söylemek gerekiyor. Makro patrimuan yani, Haydarpaşa yöresinde mevcut olan tarihi yapılar, Anadolu yakasının bir tür kimliğini oluşturuyor, Anadolu yakasının tarihsel dokusunu oluşturuyor, kentsel kimliğin tarihsel boyutunu oluşturuyor ve kentli olma hakkının insanlığın ortak malvarlığıyla birlikte kullanılışının somut örneğini yansıtıyor. Bu açıdan, biraz buna dikkat çekmek gerekiyor. Kentli olma hakkı nedir? Hepimiz bunu biliyoruz, bunun üzerinde durmayacağım. Kentlerin varlık nedenine sıkı sıkıya bağlı olan haklar, ortak hareket, ortak mekan, kültürel, bilimsel, sanatsal, tabii ticari de bunun içerisinde, ortak etkileşim alanları ve bu ortak etkileşim alanlarına ulaşabilmek, onlardan yararlanabilmek, o alanların kullanılması konusunda söz sahibi olabilmek, bunlar kentli olma hakkının boyutları; onlara katılabilmek, önerebilmek, birlikte işletmek, birlikte yönetebilmek.

Bu açıdan, gerçekten Türkiye’de şu anda kültürel kimlik arayışı karşımıza bir kısırdöngü gibi çıkıyor, ama aslında kültürel kimlik anlayışı, daha çok antropolojik anlamda, etnik köken anlamında karşımıza çıkıyor. Oysa mekansal anIamda, kültürel malvarlığı açısından, bir tüketim süreciyle karşı karşıya bulunuyoruz. Antropolojik anlamda kimlik kavramını öne çıkaranlar, eğer kültürel anlamda, tarihsel malvarlığına saygı anlamında, kentsel anlamda, kültürel kimliği keşfedebilirlerse, aslında oradaki kısır döngüden de uzaklaşma, çıkma şansımız olabilir.

Şöyle ki: Biz insan onuru ya da haysiyetini niçin kullanıyoruz? kendimiz için kullanıyoruz, mesela "işkence yapmayacaksın, çünkü insan onuruna aykırı diyoruz. İnsan haklarının temeli insan onuru veya haysiyeti karşılığı kullanılan dignité, Latince kökenli dignatis olarak telaffuz ettiğimiz bu sözcük, sadece insanlara özgü değil, aynı zamanda bir mesleğe ilişkindir, aynı zamanda nesnelere ilişkindir, onların yüklendiği iş ve işlevlere ilişkindir, bu bakımdan bu kentsel mekan üzerinde oynarken yaratılan tarihsel değerlerin, tarih içerisinde, bir tür haysiyet kavramıyla, dignitas kavramıyla birlikte düşünülmeleri gerekiyor. Sadece bunların değil, örneğin, UNESCO tarafından kültürel patrimuan olarak kabul edilen Artvin’in Macahel nahiyesindeki bir çiçeğin otantik adını, bu Türkçe değildir diye değiştiremezsiniz. Değiştirdiğiniz zaman ne oluyor? Orada oluşmuş olan, biyolojik çeşitlilik bağlamında ortaya çıkan dignitas kavramına aykırı bir davranışta bulunmuş olursunuz. işte burada da Haydarpaşa, Selimiye, Marmara Üniversitesi Kampusu gibi makro patrimuan adını verdiğimiz, örnek olarak belirttiğim yapılardan oluşan tarihsel dokuya dokunmak nedir? Aynı zamanda dignitas’a dokunmaktır, onların haysiyetine dokunmaktır. Bu nedenle konuyu insan kimliği ile kentsel kimlik açısından iki boyutuyla düşünmek, hem bütünsel kavramak, hem de çözümü bütünsel üretmek için işlevsel görünüyor. (Görev yaptığım bina olması bakımından Marmara Üniversitesi Haydarpaşa Kampusu’nun durumunu örnek olarak belirtmek anlamlı olabilir. Birkaç yıl önce arka tarafında Dr. Siyami Ersek Hastanesi inşa edildi, kuzey silueti bozuldu; daha yenilerde doğu kısmında GATA Askeri Hastanesi’ne kat eklendi ve bina Kadıköy’den artık görülmez hale geldi.)

Antropolojiden söz ettim, ama mekansal kimlikle bunu bağlantı lamaya çalıştım. İstanbul’u hukuki açıdan sınırlayalım diyoruz, nüfus büyümesini, yığılmasını sınırlayalım diyoruz ve gerçekten özgürlük ilkesine aykırı olan önlemleri telaffuz etmekten kendimizi alıkoyamıyoruz, ama yapacağımız, inşa edeceğimiz büyük gökdelenlerle İstanbul’a daha çok nüfus çekmeyecek miyiz? Şimdiye kadar çektiğimiz nüfusta da aslında eğer bu biraz önce belirttiğim patrimuan’ın değerini bilebilseydik, kentli olma hakkından yaklaşsaydık belki bu cemaatçi yaklaşımı, etnik köken parçalanmasını önleyebilirdik. Ama bu açıdan bakmaksızın biz biraz daha bunu büyütüp zannediyorum işi iyice Çığırından çıkaracağız, çünkü meta temelinde oluyor bütün bu gelişmeler.

Son nokta olarak şuna değineceğim, kentsel dönüşüm projesi bugün burada çokça tartışıldı zannediyorum, -ben maalesef bulunamadım sabahleyin- hayır, tarihsel mekanda kentsel dönüşüm olmaz! Niçin olmaz? Tarihsel mekanda ancak onarım olabilir, onu iyileştirmek anlamıyla olabilir. Burada mesela çok eleştirdiğimiz 1982 Anayasası’nda bile yerleşme özgürlüğüne ilişkin 23. madde ve insanlığın ortak malvarlığına saygıyı düzenleyen 63. madde var. 23. maddeyi, gecekondu alanında veya yeni kurulacak alanlarda kentsel dönüşüme uygulayabilirsiniz, ama Haydarpaşa yöresine ancak 63. maddeyi uygulayabilirsiniz. O maddede devlete sadece koruma ödevi yüklüyor, geliştirme ödevi yüklüyor, yoksa dönüşüme uğratma ya da o yönde bir işlem yapma hakkı vermiyor ona; bunu belirtmek istiyorum."

Bir diğer sözleşme, Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi. Buda Türkiye tarafından imzalandı ve onaylandı. Burada da sözleşme tarafları mimari mirasının korunması için gerekli yasal önlemleri almayı ve uygulamayı taahhüt ediyorlar. Korunmakta olan veya korunma işlemine konu olan anıtların, yıkım veya tadil projelerinin veya bunların çevrelerini etkileyen bir nin yetkili bir makama sunulmasını sağlamak konusunda, herhangi bir yasal düzenleme mevcut değilse, bu yasal düzenlemeyi yapmak konusunda taahhütte bulunuyorlar. Bizde ise tam tersi bir uygulama söz konusu, yere timleri devre dışı bırakıyorsunuz bunu gerçekleştirmek için.

Yine aynı sözleşme mimari mirasın korunmasını, kültürel ve çevresel planlama politikalarının başlıca unsuru olarak kabul ediyor. Halkın bilinçlendirilmesini de, mimari mirasın korunmasının temel hedefi olarak belirliyor. Bizde bilinçlendirme değil, bilgiyi saklama yolunda eğilim var.Dolayısıyla hem bilgilendirme, bilinçlendirme konusunda, hem de doğal ve tarihi mirası koruma konusunda, iki yönden sözleşmeye aykırılık bulunuyor.