ALPSARI’LI SANDALCILAR… Haydi Haydarpaşa’ya
Yaz aylarında çocukluğumuzun neşe kaynağı idi Haydarpaşa Sandalları ile Kadıköy’e yolculuk etmek. Sandalcının küreği ile beraber dalardı mavi derinliklere ellerimiz. Dalgalı günlerde bir denge aracına dönüşürdü sandal iskelesine dayanan kürekler. Kadıköy’e sandalcı biran evvel ulaşmayı biz ise bu yolculuğun bitmemesini isterdik. Sandaldan inilince “anne beni parka götür” sızlanmaları başlardı. Moda parkındaki bir kaydırak, bir salıncak bir de tahterevalli idi bizi çocukça sevince boğan.
Haydarpaşa’da çalışan aile büyüklerimiz yine yaz aylarında öğlen tatillerinde akşam iş çıkışlarında kiraladıkları sandallarda sefa sürer açık denizde yüzerlerdi.
Ogün merak etmedik bu küreklere asılan emekçileri kimdiler nerelerden geldiler. Ne kadar devam edecek bu meslek yaşamları. Bu gün Haydarpaşa’da onlardan kalan sandal iskelesinin merdivenlerinde oturup hayallere dalan gençlerde farkında değiller sanırım İstanbul’un en eski ulaşım aracının durağına izinsiz park ettiklerinden.
Farkında olalım geçmişi hatırlayalım diyerek belleğimizde kalanlarla , ulaşabildiğimiz belge ve bilgilerle Haydarpaşa’nın sandalcılarını sizlere aktaralım istedik.
1980’li yılların başına kadar Haydarpaşa ile Kadıköy iskeleleri arasında işleyen sandalcıların hepsi Çankırı’nın Alpsarı köyündendi. İstanbul iskelelerinde kayıkçılık, sonradan sandalcılık eskiden gedik usulüne bağlı idi. Gediklerde kayıkların sayısı dondurularak tespit edilmiştir. Bir fazla bir eksik olmaz. Her iskeleye işleyen kayıkçılar, ya şehir uşağı olur yahut ki taşradan gelmiş bekâr uşakları ise aynı kasaba, hatta aynı köy halkından olurdu.
Yaşar Kemal’in 1960’larda Cumhuriyet Gazetesi’nde muhabir iken Kadıköy Rıhtımı’nda 49 kayıklık sandal filoları ile Kadıköy-Haydarpaşa arasındaki yolcu taşımacılığı tekelini ellerinde tutan Çankırı’nın Alpsarı ve Gümüşdöğen köylüleri sandalcılarla yaptığı röportaj.
Sultan Aziz Vakfı
Şirketi Hayriye vapurlarının hayatımıza girmeden önce çalışan Pazar kayıklarının birde vakfedilmiş olanları vardı. Devrin ileri gelen devlet adamları ve zenginler oturdukları semtlerde ya da başka semtlerde kayığı az olan iskelelere bir veya iki kayığı vakfederler, bunların gelirleri hayır işlerine harcanırdı. Haydarpaşa Kadıköy arasındaki kayıkçılığın başlamasında da vakfedilmiş kayıklar bulunduğu söylenmektedir.
Şirket-i Hayriye ile İdare-i Aziziye adı ile Devlet Deniz Yolları limanda vapur işletmeye başladığı zamana kadar Kadıköy iskelesinde kayıkçılık Rumların elinde idi.
Vapurların işletilmeye başlanması ve Boğaziçi hattı Şirket-i Hayriye’ye; Adalar, Kadıköy, Yeşilköy ve Pendik hatları da İdare-i Aziziye’ye verilince, Kadıköy-İstanbul arası kayıkçılık mesleği büyük bir buhran geçirir.
Vapuru kaçıran müşteriler bile kayık ile İstanbul’a gitmek yerine diğer vapuru beklemeyi tercih eder oldular. Bu nedenle de Rum kayıkçıların hepsi Kadıköy’de başka sahalarda iş tuttular.
Padişah Fermanı İle Kayıkçılık İmtiyazı
Osmanlının son dönemlerinde İstanbul’a gelen Çankırılılar bilhassa leblebicilik yaparlardı. Sultan Aziz’in saltanat kayığında çalışan hamlacılardan (kürekçiler) memnun kalması üzerine bir istekleri olup olmadığını sorar. Onlarda gösterilecek bir yerde kayık çalıştırmak için ruhsat isterler. Sultan Aziz bu isteği uygun bulur ve onların (Çankırı-Gümüşdöven/Alpsarı) Haydarpaşa ile Kadıköy arasında kendi vakıf kayıklarında çalışmalarını KAYIKÇILAR KETHÜDASI vasıtasıyla irade eylemiştir.( Hicri 1319(m.1901–1902) de bir zabıta vak’ası, Kadıköy-Haydarpaşa arasında işleyen Çankırılı sandalcılar üzerine rastlanılan en eski kayıttır.) Bağdat demiryolu yapılıp Haydarpaşa demiryolunun başlangıç noktası olunca, Kadıköy’ü ile Haydarpaşa arasında kayıkçılık gediği daha büyük bir ekmek kapısı oldu Gümüşdöven’liler için.
Kadıköy-Haydarpaşa iskeleleri arasındaki kayık gediğini elde eden Çankırılılar, Korgun ve Gümüşdöven/Alpsarı uşakları 48 kayıkla başladıkları bu yaşam mücadelesinde bir ara 50 kayığa kadar çıktılar. Haydarpaşa Kadıköy arasında başlayan seferlere daha sonra Kadıköy-Üsküdar hattı da eklendi. Kayıkçıların yerini sandallar alınca gedik de sandal gediği oldu.
Kadıköy- Haydarpaşa arasındaki sandalcılık bir müddet sonra yalnız Gümüşdöven/Alpsarı’lılara kalmıştır. Gedikleri kalktıktan sonra da ananesini devam ettirmişlerdir. 1963 yılında da iki iskele arasında 48 sandal işlemektedir. Ekseriya dolmuş usulü tatbik ederler, adam başı 50 kuruş alırlardı. Sandallarına azami 4 müşteri bindirilir seferde 2 lira kazanılırdı.
Haydarpaşa’dan Kadıköy’e yaya ulaşım çok zordu. Şuan kullanılan Et balık Kurumu ve Haydarpaşa protokol cami önünden Kadıköy’e uzanan yaya yolunun olduğu arazi demiryolu sahası içinde olup, trenden inen yolcular önceleri demiryolu üzerindeki fevkani köprü ile Çayırbaşı’na ulaşırlardı. 1950’li yıllarda Numune hastanesinin önünden Kadıköy’e uzanan yolda demiryolu üzerine yapılan çelik köprünün ortasından bir rampa şeklindeki viyadükle Haydarpaşa Gar çeşmesinin bulunduğu köşeye inilirdi. Sandalı tercih etmeyen yolcular bu yolu kullanarak Kadıköy’e gidelerdi. 
Alpsarı Köyü
O yıllarda Alpsarı köyü 120 ev imiş. Erkeklerin hepsi 15–16 yaşlarında gurbetçi olurlarmış. İstanbul’a gelenler Kadıköy-Haydarpaşa arasında sandalcı olurmuş. Yeni gelen acemi delikanlı, işe babasının yahut büyük kardeşinin sandalında başlar imiş. Kendi aralarında nizam olarak altı aylık talim devreleri varmış. Bu altı ay içinde hem kürek çekme, hem sandalı kızağa çekme ve hem de yüzme öğrenirlermiş. Yüzme öğrenme işi son zamanlarda konulmuş. 1963’de yaşı kırk ve kırkı aşkın olan Çankırı Alpsarı köylü sandalcıların hiç biri yüzme bilmezmiş. Altı aylık talim devresi içinde genç sandalcılar Kadıköy- Haydarpaşa arasından gayrı hiçbir yere, hatta Salacak’a bile müşteri alıp götüremezlermiş.
Çankırılı sandalcılar 15–16 yaşlarında Alpsarı’dan çıkarlarken, hemen istisnasız evlenip gurbete çıkarlardı. Kış, sandalcılığın boğaz tokluğuna çalışıldığı mevsimdir. Sandalların yarısından fazlası Kurbağalıdere’ye götürülüp emanetçiye bırakılır, bilhassa genç sandalcılar köye kendilerini bekleyen eşlerinin yanına dönerlerdi. Alpsarı’dan bekâr çıkıp da İstanbul’da evlenen Çankırı sandalcıları 30 yıl içinde ancak iki kişi olmuştur.
Barınma ve Kazançları
Sandalcılar bekâr odalarında barınırlar. Bir kısmı yazın iskeleye bağladığı sandalının içinde yatar, öğle yemeklerini sandallarının içinde yerlerdi. Bir olta edinip nöbette olmadıkları sıralar kendi nefisleri için balık tutanları pek enderdi. Gayetle para canlısı idiler, kazançları da çektikleri mihnetle denk değildir. 1963’de günde en çok 15 lira, ayda 500 lira kadar alabilmekte idiler.
Artık gedik usulü olmadığı halde aralarına bir yabancı karışıp bu iki iskele arasında sandalcılık yapamaz, barındırmazlar. Aralarından şerir çıkmaz; para canlısı oldukları halde hırsızlık veya herhangi bir edepsizlik yapanları görülmemiştir, sarhoşları yoktur.
Kadıköy-Haydarpaşa arasının Çankırılı sandalcıların tamamı sıhhatli idiler. Güçlü-kuvvetli, fakat hareketli, çalak, uçarlı, koşarlı değildirler.
Kadıköy’deki iskeleleri, denizden bakıldığına göre, vapur iskelesinin sol tarafında kalan rıhtımdadır. Rıhtımın öbür tarafında 1963 de Kadıköy Nikâh Dairesi olan eski İnci Gazinosu’nun yanında bir sandal çekek (park) yerleri, kızakları vardır.
İstanbul’dan Kadıköy’üne gelen vapurlardan yolcular çıkarken: “Haydi Haydarpaşa’ya! Haydarpaşa’ya!” diye bağrışmaları da iskele başının, rıhtım boyunun alışılmış sesi, nağmesidir.
Kadıköy kayık iskelesi
Yazar Ragıp Akyavaş’ın tanımlaması ile Alpsarı’lı Sandalcılar
“…Hepimizin tanıdığı bu kayıkçılar kendi hallerinde munis insanlardır. Üzerinde çalıştıkları deniz ne kadar hırçın ve sert ise, bunlar da o kadar yumuşaktırlar. Derler ki; tabiat sirayet edicidir. Hiç de öyle değil. Toprağın bütün sükûnetine rağmen üstünde çalışan şoförlerin hırçınlıklarından yaka silkmiyor muyuz? Bu kayıkçılar karadaki meslektaşlarının aksine argo da konuşmazlar. Hele yutturmaca nedir bilmezler. Kanaat ehlidirler. Muayyen tarifeden ne bir akçe eksik ne bir akçe fazla istedikleri işitilmemiştir. …”
İSTANBULDAKİ ÇANKIRILI SANDALCILAR VE HAYAT HİKÂYELERİ
Ø Mehmet Pehlivan
“Sandalcılık öyle bir iştir ki, insan nelerle karşılaşmaz. Adamın başına her şey gelir, ama biz her şeyi hoş görürüz, kimseye kötü gözle bakmayız ve ser verir sır vermeyiz..” diye başlayarak büyük şehir hayatının ruh hekimleri tarafından tahlile değer taraflarını anlatmıştır.
Ø Nizam Ustası (Kahya) İsmail Aslan
Çankırı’nın Alpsarı köyünden Kadıköy-Haydarpaşa arasında işleyen sandalcıların 1963’de nizam ustası adını verdikleri kâhyaları İsmail Arslan adındaki sandalcı idi.
Ø SANDALCIBAŞI HACI HASAN AĞA (Orta’lı)
Şair A.Talat Onay’ın hem annesi Afife Hanım, hem eşi Ayşe Hanım Orta’lıdır. Kayınpederi, Börekçi Zade Yusuf Efendi, dayısı ise Şakir Efendi’dir. Onay, bazı yaz tatillerini Orta’da geçirmiş, bazı şiirlerini orada yazmıştır. Meselâ “SEMÂİ” adlı şiirinde Orta’nın Sanı ve Balıkla gibi yaylalarının adları geçmektedir. Eşi Ayşe Hanımın dedesi Hacı Hasan Ağa’nın sarayda sandalcı başı olarak görev yaptığı bilinmektedir. Ahmet Talat Onay, 1906’da vefat eden Sandalcı başı Hasan Ağa için bir mezar kitabesi yazmış ve ölümüne ebcetle tarih düşürmüştür.
Sanma bâkîdir bu mülk-i pür-fenâ-yı zâirâ
Kıl nazar her şey tamâmen ders-i ibrettir sana
Savlet-i kahhâr-ı mevtten var mıdır bir kurtulan
Zâ’ık-ı lezzât-ı mevttir cümle mahlûk-ı Hudâ
Mülk ü mâlın kesreti vermez sana bir fâ’ide
Zîr-i hâkte sûd-bahşın olmuyor mâl ü gınâ
Ben idim sandalcı-başı bir zaman sultanlara
Söylenirdi nâmım her yerde Hacı Hasan Ağa
Mîz-bânlık, istikâmet, zühdü etmiştim şi’âr
Kırmadım, incitmedim bir kalb be-hakk-ı Kibriyâ
Eyle tertil rûhuma bir fâtiha ihlâs ile
Afv ede tâ ki zünûbum ol Gafûr-ı zü’l-atâ
Safha-i târîhi cevher ile Tal’at söyledi
“Kâpudân oldu Hasan keştî-i rahmete revâ”
A.T.ONAY
“Ben idim sandalcı-başı bir zaman sultanlara” dizesinde A.Talat Onay, Hasan Ağa’nın padişahların hizmetinde olduğunu açıkça belirtmektedir. Tarih mısrasında ise, “Kâpudân oldu Hasan keştî-i rahmete revâ” (Hasan, rahmet gemisinin kaptanlığına lâyık oldu) diyerek onun denizciliğine atıf yapmıştır.
Hasan Ağa, hangi sultan veya sultanlara sandalcı başı olduğu hakkında net bilgi yoktur. Muhtemelen Sultan Abdülmecid (1839–1861)’in son dönemleri ile Sultan Aziz(1861–1876) zamanı ve Sultan II. Abdülhamit (1876–1909) saltanatının ilk devresinde olmalıdır.
Ø Dumanlı Köyünden Bir Kayıkçı
1839 yılında Osmanlı tahtında Abdülmecid Han (1839–1861) vardır. Fırtınalı bir günde saray mensuplarından hasta bir kadını karşıya geçirmek için çabalayan bir kayıkçının fedakârlığını padişah sarayın penceresinden seyreder. Padişah, aslen Kurşunlu İlçesi, Dumanlı köyünden olan kayıkçıyı huzuruna çağırıp, takdirlerini belirttikten sonra bir arzusu olup olmadığını sorar. Kayıkçı: ” -Padişahım önce sağlığını isterim. Kendim için bir dileğim yoktur. Sadece köyüm ile ilgili isteğim vardır. Bizim köyün eski devirlerden kalma bir gölü var, köyün halkı ve hayvanlarımız için tek su kaynağıdır, ama göl şimdi su tutmuyor. Ayrıca köyün camisi de tamire muhtaçtır. Sultanımdan bunların yapılmasını dilerim.” diye cevap vermiş. Sultan Abdülmecid, gerekli para ve işi yapacak ekibi göndermiş, göl ve cami tamir edilmiştir. Bu iş için gönderilen ekip, ayrıca Hamamlı Köprüsünü, Eskipazar Kuzören Köyü camiini, Atkaracalar’da bir medrese ve bir dükkânı da onarmışlardır. Çerkeş, Burhaniye mahallesi de o zaman aynı ekip tarafından kurulmuştur. Dumanlı köyünden olan bu kayıkçının adı bilinmemektedir.
Ø Kayıkçı Halil Göker (1899 doğumlu) 1920 yılında başlamış Haydarpaşa Kadıköy arası kayıkçılığa. 11 yaşında okumak için gönderilmiş İstanbul’a. Balkan savaşının karabulutları, İmparatorluğun son dönemi seferberlik ilanı okuyamamış kayıkçı Halil. Kadıköy’de kayıkçılık yapan hemşerilerinin yanına yerleşmiş birkaç yıl çalıştıktan sonra köye dönmüş ancak deniz onu geri çekmiş ve tekrar İstanbul’a gelmiş, geliş o geliş. Kadıköy’de tenleri güneşten yanmış kürek tutmaktan elleri nasır tutmuş, giyimleri ile birbirinin aynısı olan 50 adamdan en yaşlısı Halil Göker. Kurtuluş savaşı yıllarında başından geçen bir anıyı şöyle aktarır. “Hapiste çektiklerim canıma tak etmişti. Bunun acısını nasıl çıkarırım diye düşündüm. Arkadaşlarla oturup bir plan hazırladık. Şimdiki gibi değilim o yıllarda. Arkadaşlar güçlü kuvvetli adamlar, serde delikanlılık. O zamanlar kordonda bir meyhane vardı. Yaşı geçkin olanlar burayı bilir. İngiliz askerleri de sık sık geceleri burada toplanıp kafa çekerler, sonra sağa sola saldırılardı. Tuttuk bir gece burayı batık. Hepimizin yüreği kinle bilenmiş, gözümüz hiçbir şey görmüyor. İngilizler vur patlasın çal oynasın eğleniyorlardı. Bizim tayfalarla bir giriştik ki hiç sormayın. Zaten çoğu sarhoş oldukları için karşı koyamadılar. Meyhane bir anda ana-baba gününe döndü. Kaçmaya çalışanlar masa altına gizlenenler, bir cümbüş ki sormayın. Gayet iyi hatırlıyorum 28 kişiydiler ve 28’inide kargatulumba götürüp denize atmıştık”
Halil Göker 1935 yıllarında birkaç kayıkçı kendilerine verilen imtiyaza itiraz ettiğini ve kendilerinin de bu birliğe girmek istemeleri üzerine anlaşmazlık çıktığını konunun partiye kadar intikal ettiğini partinin kendilerine hak verdiğini ve sorunun çözüldüğünü söyler. Halil Göker 1970 li yıllarda kayıkçıların günlük kazancının 15 ila 25 lira arasında değiştiğini kayıkçıların en gencinin 19 yaşında olduğunu söyler. İstanbul’da hayatı felç eden son büyük şehir hatları grevinde bir günlük kazançlarının 100 lirayı aştığını belirten Halil Göker’in tek şikâyeti ise rıhtımı yıkayan mavnalar.
Kürek Ağırlaşınca
Hayat mecmuası muhabiri, kayıkçı Halil Göker’e sorar: yaşınız bayağı ilerlemiş ne zaman bırakacaksınız mesleği?
Halil Göker 2 kelime ile cevap verir.
—Kürek ağırlaşınca.
Kürek Halil Göker için ağırlaşmış o da mesleği bırakmıştır.
Venedik’te sandallar yüzyılı aşkın süredir hayatın ve kent kültürün bir parçası olarak salınmaya devam ederken, Şehr- i İstanbul’da yaşanan kentsel dönüşüm ve değişim sandalların Haydarpaşa’da 82 yıldır süren saltanatını, sandalcıların ekmek kapısını 1984 yılında sonlandırmış olsa da, demiryolcuların trenlere ve Haydarpaşa’ya sahiplenmesi inadına sürecektir.
Ha gayret
Yararlanılan Kaynaklar:
v http://www.cansaati.org/topluluk/forum_posts.asp?TID=2010
v Hayat Mecmuası,6 Ağustos 1970 sayı.32
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: kentvedemiryolu