Anadolu Bağdat Demiryolunda Unutulmuş İstasyon Binalarımız

Marmaray Projesi başta Haydarpaşa ve Sirkeci Garları olmak üzere Anadolu Bağdat ve Rumeli Demiryolu güzergâhında 29 adet istasyonun ya yıkılacak ya da işlevsiz bırakarak toplumsal belleğimizden kopartacaktır. Demiryolundaki teknolojik yenilenmeler ve işletme ihtiyaçları gereği yapılan yol güzergahı değişiklikleri bir çok istasyon binasını asli işlevi dışına çıkarıp anılardan silmiştir. Bu yazımızda Marmaray projesinden önce değişen yol güzergahı ve işletme gerekleri nedeniyle işlevsizleşerek ve unutulan üç istasyon binasını kapılarını aralayacağız.    

GÖZTEPE ESKİ İSTASYON BİNASI

1872’de Haydarpaşa-Pendik hattı yapıldığı zaman Feneryolu’ndan kalkan tren Erenköy’de dururdu. Bir süre sonra Göztepe civarına saraya mensup paşalar yerleşmiş, muhteşem köşkler yapılmış ve yörenin önemi artmıştı. Böylece bir istasyon yapmak zarureti doğunca, hâlâ lojman olarak kullanılan ahşap yapı 1870’lerin ortasında inşa edilmişti.

Feneryolu’ndan kalkan tren Göztepe’ye gelirken oldukça dik bir rampayı tırmanır, ıslak ve karlı havalarda lokomotifin tekerlekleri raylar üzerinde olduğu yerde döner ve tren yolda kalırdı. Bu durum karşısında rampayı düzeltmek zorunlu olmuştu.

Neticede yol kazılarak seviyesi11 metrekadar indirildi, fakat bu sefer de istasyon setin üstünde kaldı. Yolcuların inip binmesindeki zorluk göz önüne alınınca, 1915’te bugünkü kâgir istasyon binası inşa edildi. Bu binanın yapılmasında tek hat olan Haydarpaşa-Pendik hattının çift hatta dönüşmesinin de payı vardır.

Yeni yapılan istasyona halk yeni istasyon, ilkine de eski istasyon adını vermişti. Bu deyimler civarın yaşlıları arasında yakın yıllara kadar kullanıldı. Haydarpaşa-İzmit hattı yapıldığı yıllarda hattı işleten şirket bütün istasyonlara Levanten müdürler tayin ediyordu. Sermet Muhtar Alus’un yazdığına göre, Göztepe İstasyonu’nda da Tekgöz Miltiyadi yıllarca biletçilik yapmıştır.(1)

GEBZE ESKİ İSTASYON BİNASI

Eski Gebze Tren İstasyonu 1926 (Yonca Kösebay Arşivi)

Anadolu Bağdat Demiryolu güzergahında Göztepe İstasyonu ile aynı kaderi paylaşan diğer istasyon ise Gebze’dir. 1890 yılında kagir olarak inşa edilmiş olan istasyon binası 1960 yılına kadar İstasyon binası olarak hizmet vermiştir.

Göztepe istasyonu gibi rampada bulunan Gebze istasyonunun seviyesinin düşürülmesi için yaklaşık10 metrekazılarak 1960 yılında orta peronlu yeni tek katlı istasyon binası inşa edilmiştir. Yolcular eski istasyon binasının olduğu yerden deniz tarafındaki yüksek zemine uzanan üst geçitten merdivenler kullanılarak yeni tek katlı istasyona ve orta perona ulaşmaktadır.

Eski istasyon binası 1960 yılından itibaren 1999 depremine kadar lojman olarak kullanılmıştır. Depremde ağır hasar görmesi nedeniyle on iki yıldır boş olarak durmaktadır.  12.03.1991 tarih 2637 sayılı karar ile tescilli olan bu yapı restorasyon yapılacağı günü beklemektedir.

TUZLA ESKİ İSTASYON BİNASI

Pendik Gebze arası19,681 kilometreuzunluğundaki demiryolu 01.01.1873 yılında işletmeye açılmıştır. 1909 Yılında Haydarpaşa Pendik arası banliyö bölgesi olarak belirlenmiştir.

Şu an kullanılmakta olan tek katlı orta peronlu istasyon binası 1967 yılında inşa edilmiştir.

Bu güne kadar birçok kişinin bilmediği Tuzla eski istasyon binasının ise 1928 yılından önce inşa edildiğini aşağıdaki fotoğrafa bakarak söyleyebiliriz.  Atatürk 5 Haziran 1928 tarihinde Tuzla istasyonunu ziyaretinde eski istasyon binası önünde askeri kıtayı denetlemiştir.

 

 

 

 

 

Tuzla eski istasyon binası, askeri rampası ve umumi wc si bu gün hala ayakta olup, istasyon binası iki demiryolu personeline lojman olarak hizmet vermektedir.

Tuzla eski istasyon binasının deniz tarafından geçen yola da hat boyu ismi verilmiştir. Askeri rampanın önünden gelen demiryolu hattı kıvrılarak eski istasyon binasının önünden devam etmekteydi. Bu gün bu demiryolu hala mevcut olup nakliye firmaları tarafından dolum/boşalım işlemlerinde kullanılmaktadır. Eski İstasyon binası CTC sisteminin (demiryolu trafiğinin sinyallerle idaresi) Haydarpaşa’ya kurulmasından önce ihtiyaç duyulan Dİspeçerlerin yetiştirilmeleri için 1969 yılında eğitim merkezi olarak da kullanılmıştır.

2004 yılında yapılan ihataların arkasında ve ağaçların altında saklanmış vaziyette duran Tuzla eski istasyon binası ve umumi wc sini gelip geçenlerin görmesi pek mümkün olmadığı gibi, içinde yaşayanlarında bu yapının tarihinin farkında olmadıkları da ayrı bir gerçekliliğimizdir.

Gar Müdür yardımcısı Ali Rıza Nişancı eski istasyon binasının Gebze tarafında olan kısmında ikamet ettiğinde yapının içini görme fırsatım oldu.  2 oda bir hol mutfak ve banyo/wc den oluşan binanın çatı katı odası da mevcuttur.

Tuzla eski istasyon binası tip olarak Anadolu Bağdat demiryolu güzergahının tek mimari yapısıdır. Bu yapının bir benzerini Samsun Çarşamba demiryolu hattında km 07+275’deki Kirazlı İstasyon binasıdır.  

Şu an kullanılan orta peronlu yeni istasyon binasının hafızalarda kalan tek olayı 13.02.1994 tarihinde peronda çöp kutusuna konulan bombanın patlaması sonucunda beş askeri öğrencinin hayatını kaybetmesidir. Bu olay sonrası TCDD gar ve istasyonlarının peronlarındaki çöp kutu ve kovaları 2011 yılı sonuna kadar kaldırılmıştır.  

Nazım Hikmet’in şiirindeki “Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane Parkı’nda Ne sen bunun farkındasın ne de polis farkında” dizelerde anlatılmaya çalışıldığı gibi; Marmaray projesinden sonra gerek bu üç istasyon binası, gerekse merkez garlarımız Haydarpaşa ve Sirkeci ve de diğer istasyonlar asli işlevlerinin dışında kullanılmaya başlandığında bu yapıların istasyon binası olduklarını ne gelip geçenler nede gelecekte demiryolunda çalışanlar hatırlamayacaklar.

 

 

 

                                                                                      Yazımıza Doç. Dr. Y.Mimar Yonca Kösebay Erkan’ın “Memleket Garları” isimli kitaptaki “Koruma terminolojisinde kendi kendini koruyan yapılar‘dan söz edilir. Bunlar herhangi bir yasal düzenleme olmaksızın ayakta kalmayı başarabilmiş yapılardır. Sirkeci ve Haydarpaşa garları da bu tür yapılardır. Arzulanan, günümüz acil ihtiyaçlarının geleceğe ipotek koymamasıdır. Bir başka deyişle, tren düdüklerinin yerin altında değil kentin kalbinde duyulmaya devam etmesidir(2)” sözü/dileğiyle son noktayı koyalım.

Kaynaklar:

(1)Dr. Müfit Ekdal Fenere Giden Demiryolu

(2) Yonca Kösebay Erkan-Memleket Garları-

NOT: Göztepe eski istasyon binası temel atma töreni fotoğrafı İstanbul Demiryolu Müzesi arşividir..

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: kentvedemiryolu-Tugay Kartal