Eskişehir’de Muttalip Mezarlığına Giden Demiryolu
Almanların Osmanlı topraklarında demiryolu macerası Anadolu Demiryolu imtiyazını elde etmeleri ile başlar. Anadolu Demiryolunun Eskişehir istasyonu tam bir kavşak noktasıydı. Eskişehir Haydarpaşa’ya 313 km, Ankara’ya 264 km, Konya’ya ise 430 km uzaklıkta idi.
21 Zilkade 1309 tarihli Sabah Gazetesi’nde Anadolu-Osmanlı Demiryolu Şirketine ait bir ilan vardı. “İş bu 1308 senesi Haziranın altıncı Cumartesi gününden itibaren Haydarpaşa’dan Eskişehir’e hareket edecek katarın ilanıdır.”
18 Haziran 1892 tarihinde açılışı yapılan Eskişehir Gar’da ilk tren seferi 19 haziran 1892 tarihinde gerçekleşmiştir. İstanbul-Bağdat demiryolu güzergâhında yer alan Eskişehir’den artık İstanbul’a trenle 15 saatte, Ankara’ya 10 saatte, Konya’ya ise 14 saatte ulaşmak mümkündü.
O günün koşullarında trenle seyahat gündüzleri gerçekleştirilmekte ve hava karardığında seyahat edilmemekteydi. İstanbul’dan sabah saatlerinde yola çıkan bir tren Eskişehir’e ulaştığında daha ileriye gitmemekte ve yolcular geceyi Eskişehir’deki otellerde geçirmekteydi. Özellikle Avusturyalı “Tadeus Teyzenin” oteli istasyon yakınındaydı ve tren yolcularının tercih ettiği bir yerdi.
Kentteki değişimin en önemli simgesi ise istasyondu. Çünkü Anadolu Demiryollarının “merkez-i umumisi” olarak kabul edilen Eskişehir İstasyonu 80 dönümlük arazi üzerine kurulmuştu. Bu alanda istasyon dışında Ankara Konya Haydarpaşa’dan gelecek lokomotifler için depo, makinistler için koğuşlar, bilet alım yeri ve cer atölyesi olarak bilinen büyük taştan bir fabrika vardı. 1894’de açılan ve 420 işçinin çalıştığı bu fabrika ile birlikte sabah evden işe gitme, akşam işten eve dönme şeklinde “iş kültürü” gelişti ve yavaş yavaş Eskişehir’de bir işçi grubu oluşmaya başladı.
Max Schlagintweit’in Küçük Asya’da Gezi adlı seyahatnamesinde demiryolunun kente ulaştığı yıllarda Eskişehir’i şöyle anlatmaktadır. Kent Porsuk nehrinin vadisinde eski ve yeni olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Eski kentte sadece Türklerin yaşamaktadır. Yeni şehirde ise Türklerin ve Rumeli’nden göç eden muhacirlerin dışında Tatarlar, Ermeniler ve Rumlar istasyon çevresinde ise Almanlar ve Frenkler ikamet etmektedirler.
1927 senesinde sınavla Anadolu-Bağdat Demiryolları ve Limanları İdaresine giren Emekli Hareket Müfettişi A.Hilmi Duman’ın 1927-1958 yılları arasında görev yaptığı yerlerde (Akşehir, Mersin, Adana, Güneyköy, Afyon, Uşak ve Malatya) çektiği ve İstanbul Demiryolu Müzesi’ne bağışladığı fotoğraflarda vefat demiryolcunun cenaze törenine işyeri arkadaşlarının resmi elbise ile katılma kültürünün oluştuğunu görüyoruz.
Eskişehir’de Muttalip Mezarlığına Giden Demiryolu
Eskişehir’in modern gar binasından 04.11.1955 günü yapılan mahalli bir törenle işletmeye açılmasından önce Eskişehir’de vefat eden demiryolu çalışanlarının cenazelerinin ise trenle Muttalip Mezarlığına götürülmesi kültürü uzun yıllar devam etmiştir. Bu kültüre yaşamış olanların sözlü tanıklıklarını aşağıda aktarıyoruz.
Doktor Cengiz Elburus
“Gar ve demiryolu daha uzun anlatılmalıdır. O günleri yaşamayanlar inanmakta zorlanabilirler. Fakat Eskişehir’de demiryollarının özel, çok özel bir lokomotifi ve vagonu vardı. Kumpanyanın personelinden veya yakınlarından biri vefat edince, bu vagon cenazeye göre tanzim edilir, o özel lokomotifle, özel bir hat ile kabristana nakledilirdi. Dünyanın hiçbir yerinde ve diğer kültürlerde bu inceliğe rastlanamaz. Lokomotif cansız emaneti ve yakınlarını taşıyan vagonu arkasına takar ve düdük kolunu sonuna kadar çekerdi. Bu acı ötüş Eskişehir’in en uzak mahallerinde bile duyulur, göçen kişiye Fatiha okunurdu. Kabristan, şimdiki Muttalip Yolu’nun başlangıcındaki parkın bulunduğu yerdi. Bu özel ray hattı yakın zamana kadar varlığını sürdürdü. Sonra kaldırdılar.”
TCDD’den Emekli CTC Dispeçeri Faruk Gönkesen
“Eski istasyon binasının karşısında bulunan Gümilcine camiinde (Hoşnudiye Mahallesi Ambarlar Sokak, Eskişehir) yıkanan demiryolcunun kendisine eşine veya çocuğuna ait cenaze İstasyona getirilirdi. İstasyonda bulanan Hakkı Abi’nin kahvesinde toplanan cenaze yakınları cenazeyi karşılarlardı. Buharlı lokomotifin çektiği bir vagonun arkasındaki kara vagona yüklenen tabutun yanına cenaze sahiplerinden bazıları da binerlerdi. Eskişehir Ankara arası uzanan demiryoluna paralel ikinci bir hattan giden cenaze treni Muttalip geçidine vardığında dururdu. Vagondan alınan cenaze bu geçidin kuzey tarafında Necatibey İlkokulunun bulunduğu yerdeki Muttalip Mezarlığına defin edilirdi. Daha sonra mezarlık hattın güney tarafına taşındı. 1952 yılında Eskişehir’de demiryollarında işe başladım. O tarihte de vefat eden demiryolcu cenazeleri için aynı tören düzenleniyordu. 1933 yılında Eskişehir Şeker Fabrikasını işletmeye açılması ile birlikte önceleri yalnızca cenaze naklinde kullanılan hat fabrikaya kadar uzatılarak pancar taşımalarında da kullanılmaya başlandı.
Emekli Demiryolcu Eşi Necmiye Gönkesen
“Evimiz Muttalip mezarlığına yakındı. 1939 çocukluk yıllarım. Cenazeyi getiren tren lokomotifinin çaldığı düdüğü duyar duymaz hattın kenarına koşardık. Cenaze sahipleri çocuklara para vererek onları sevindirirlerdi. Bu hattan geçen pancar trenlerini de seyretmek çocukluk neşemizin bir parçasıydı.
Gelişen ve değişen kentleşme sonucu Muttalip mezarlığının güneyden de Asri Mezarlığa nakledilmesinden önce demiryolcu cenazelerinin trenle mezarlığa götürülmesi uygulamasından vazgeçilmiştir.
1933 yılında yalnızca Şeker fabrikasına kadar uzanan hat daha sonraki yıllarda Hava İkmal Üssüne kadar uzanmış askeri taşımalarda yapılmıştır. 2005 yılında Yüksek Hızlı Tren projesi kapsamında Eskişehir demiryolu geçişinin toprak altına alınması kapsamında yürütülen çalışmalar kapsamında “şekere/tayyareye giden yol” diye söylenilen demiryolu hattı sökülerek kaldırılmıştır.
Kaynak:
Prof.Dr. Murat Özyüksel “Anadolu Demiryolu’nun Önemli bir kavşak noktası Eskişehir ETO Yıl:2002 Sayı:84
Ayla Efe Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskişehir ETO Yıl:2002 Sayı:84
Doktor Cengiz Elburus Eskişehir Şehrengezi
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: Kentvedemiryolu