Önce Buharlı Otomotrisler Vardı
Bu yazımızda çoğumuzun bilmediği 
hatta fotoğrafını bile görmediği 1930 lu yıllarda Adana-Tarsus-Mersin arasında çalışan "buharlı otomotrisleri" tanıtacağız. Almanya’dan alındığı dönemde Ankara banliyösünde de çalıştırılması düşünülen bu araçlar için Haydarpaşa banliyösünde çalışmasına olumlu referans verilmemiştir.
Nüfusu kesif mıntıkalarda ve yekdiğerine yakın büyük şehirlerarasında ve bilhassa büyük şehir banliyölerindeki yolcu nakliyatını temin edebilmek için büyük fasılalarla hareket eden çok vagonlu trenler yerine sık seyrüsefer eden otomotrislerin işletilmesi hem yolcular hem demiryol idareleri için daha rasyonel ve daha hayırlı olduğu itiraz götürmez bir hakikattir.
Devlet Demiryolları şebekesinde otomotris için mahalli istimal olmak üzere en evvel hatıra gelebilen yer Haydarpaşa banliyösü ise de burada çalışan trenlerin İstanbul tarafından gelen vapurlara tabi olması ve gelen vapurun yüzlerce yolcusunun bir trende nakledilmek ihtiyaç ve zarureti olması, vapur fasılalarında yolcu bulunmaması yüzünden burada otomotris işletilmesine şimdiye kadar lüzum hissedilmemiştir.
Buna mukabil bir iki seneden beri Devlet Demiryolları şebekesine iltihak eden Adana – Mersin hattında Adana, Tarsus ve Mersin gibi nüfusu oldukça kesif ve aralarındaki ticari münasebat büyük olan yakın üç şehir arasında seyrek ve büyük trenler yerine, sık sık otomotris işletilmesi ve bu sayede yolcu nakliyatının marşandiz nakliyatından büsbütün tefriki ile yolcu sefer müddetinin asgari bir hadde indirilmesi çok faydalı olacağı muhakkaktır.
İşte bu mütalaaya binaen Devlet Demiryolları idaresi burada çalıştırılmak üzere otomotrisler celbetmiştir.
Günden güne münakalatı artmakta olan Ankara banliyö hattı da bu otomotrisler için güzel bir mahalli istimal olacaktır.
Otomotrislerin muharrik kuvvetini tevlit eden makinanın intihabında dizel motoru ve adi gaz motorları reddedilerek buhar makinasına rüçhan verilmiştir ki bunun başlıca sebepleri:
Ø Hariçten- mazot veya benzin mübayasına mecbur olmamak
Ø Otomotrislerin idaresi için demiryol "idaresinin buhar lokomotiflerinde çalışmakta olan makinistlerden istifade ve yeni bir personel sınıfı tesisinden içtinap eylemektir.
Ankara şehri elektrik tenviratı santralindeki makinalar gece yarısından sonra adeta boşa çalışmakta bulundukları için bu vaziyetten istifade ederek ucuz imla edilen elektrik akümülatörlü otomotrislerin Ankara’da istimali varidi hatır olabilirse de bu vaziyet ancak hassaten Ankara banliyösünde çalışmak üzere otomotris celbi mevzuu bahsolduğu zaman nazarı itibara alınabilecek bir keyfiyettir.
Otomotrisin cer kabiliyeti için nazarı itibara alınan şerait şu idi:
Ø Arkasında iki dingilli ve takriben 32 ton sıkletinde bir yolcu arabası olduğu ve gerek otomotris gerek bu araba dolu bulunduğu halde binde 5 rampasında 75 kilometreye kadar sürat yapabilmek,
Ø Dingil tazyiki 17,5 tonu geçmemek,
Ø 200 kilometrelik bir mesafede seyrüsefere kâfi kömürünü beraber taşıyabilmek
Ø 8 birinci, 16 ikinci ve 32 üçüncü mevki yolcusuna yer verebilecek ve bir halayı ve bir bagaj mahallini ihtiva edecek vüsatte bulunmak.
Bu şeraiti bol bol haiz olmak üzere inşa edilen otomotrislerin esas ebadı şudur:
Otomotris, birisi buhar kazanı ile buhar makinalarını taşıyan, diğeri yolcu ve bagaj mahallerini ihtiva eden iki arabanın yekdiğerine mafsallı ola irtibat ettirilmesinden teşkil edilmiş olup heyeti umumiyesi haricen tek bir araba manzarasını arz etmektedir. Makina kısmı bir kılavuz dingili ile bir muharrik dingil üzerine ve yolcu arabası kısmıda bir taraftan iki dingilli bir bojiye diğer taraftan mafsallı olarak makina şasisi üzerine oturmaktadır.
Yukarda yazıldığı gibi mukarrer olan adette yolcu mahallini ihtiva eden arabanın iki methali, bir halası ve iki yandan müstakil kapılı bagaj kompani mevcuttur. Otomotris elektrikle tenvir edilmiş ve yine elektrikle müteharrik vantilatörlerle ve buhar teshin tertibat ile ve Kunze-Knorr firen ile teçhiz edilmiştir.
Buhar müvellidi olarak 25 atmosfer tazyikli ve dik borulu bir kazan ve motor olarak da pistonlu iki buhar makinası intihap ve buhar tevziatı Lentz sistemi supaplarla temin edilmiştir.
Kazan inşa edildikten sonra daha otomotristeki yerine vazedilmeden evvel 7 defa tecrübe edilmiş ve bu tecrübelerden elde edilen netayicin vasatisi aşağıdaki rakamları vermiştir
TCDD Emekli Hareket Müfettişi Hilmi Duman Arşividir. 6.Bölgede çalışan 1 nolu Buharlı Otomotris önünde demiryolcular
Yeni Hafif Sıklet Otomotrisler
Demiryollar Mecmuasının Temmuz Ağustos 1932 tarih 89–90 sayısında Mühendis Nüvit Osman’ın çevirisi ile yayınlanan Alman Demiryolları Directörü Dr. İng. Fuchp’nin "Yeni Hafif Sıklet Otomotrisler" adlı makalesini aşağıda aktarıyoruz.
Bir işletmeyi daha iktisadi ve müşterilerinin arzularına daha fazla uygun bir şekilde çalıştırmak azını otomotrislere pek fazla ehemmiyet verilmesinin başlıca amili olmuştur. Bugün AIman Devlet Demiryolları 60 yolcu otomotrisine ve 3 tane de yük otomotrisine maliktir.
Reichsbahn fazla yolcu kalabalığında da bu otomotrislerden istifade etmek için eskiden onları diğer yolcu arabaları ile beraber gidebilecek bir şekilde, yani yolcu arabalarında olduğu gibi mukavemeti fazla bir şasi ve ayni fren teşkilatı ile teçhiz etmişti. Bundan dolayı otomotrislerin kendi sıkletleri o zaman elde mevcut motorların kudretlerine nazaran çok fazlalaşmıştı. Bu sebepten süratleri ve harekete başlama anındaki kuvvetleri oldukça azalırdı.
Fakat son zamanlarda hafif sıkletli vagonlar inşa edilmeye, motor sanayinde hafif motor imalatında oldukça ileri gitmeğe başlayınca Alman Devlet demiryolları hafif sıkletli otomotrislerin inşasını faideden hali bulmadı.
Umumiyet itibarı ile bu. otomotrisler dört kısma ayrılmaktadır:
Banliyö hatları için 2 ve 4 dingilli, ana hatlar için de 4 dingilli 300 ve 400 buhar beygirli motorlarla mücehhez ve sürati pek fazla olan otomotrislerdir.
Otomotrislerin demiryollarında kullanılmasını temin etmek mütehassıs mühendisler için pekte kolay olmamıştır. Çünkü bu vasıtaların evvela işletmenin mütehavvil vaziyetlerine uyması ve sonra da hafif ve ucuz olması meşruttur. Lüzumunda yük, posta, hatta süt güğümlerini bile taşıyabilmelidir. Bunları temin için bir uçtaki makinist mahalli uzatılmış, açılıp kapanabilen sıralarla teçhiz olunmuş ve bu sayede burada icabında yolcu ve icabında da yük nakliyatına imkan hasıl olmuştur.
Eskiden otomotrislerin ağır ve daha mukavim yapılması istasyonların büyük bir yolcu izdihamında bunların arkasına motorların kudretinden fazla vagon takmalarına ve bu da motorların ve diğer aksamının çabukça bozulmasına sebebiyet vermekteydi. Buna mani olabilmek için yeni hafif sıkleti otomotrisler iki hücreli muzayyak hava freni ile ve daha dar mecra ile teçhiz olunmuştur ki bu sayede bu otomotrislerin frenleri diğer bir yolcu vagonunki ile bağlanamayacak ve bundan dolayı otomotrisin arkasına vagon takmağa da imkân kalmayacaktır.
Bundan başka bu yeni otomotrisler gayet hafif bu yeni tamponlara ve ince kancalara sahiptiler. Bunlar bir tehlike vukuunda otomotrislerin yalnız olarak başka bir vasıta ile çekilmesini temin etmektedirler.
Ancak otomotrislere vagon takmak fikrini de bir izdiham vukuunda nazarı itibara almak lazım geldiğinden bunun mümkün olması için hafif sıkletli hususi vagonlar inşa edilmiş, faka bir otomotrise bu cinsten de olsa bir vagondan fazla raptetmemek esası kabul olunmuştur.
a) Banliyö hatları için iki dingilli otomotrisler:
Fazla münakalatı olmayan banliyö hatlarında 2 dingilli otomotrislerin sürati saatte 65 kilometredir. Bir kısmı 100 buhar beygirlik Maybach bir kısmı Vonag benzol motorlar ile mücehhezdir.
120 buhar beygirlik Daimler-Benz dizel motorlar ile mücehhez otomotrisler üzerinde tecrübeler yapılmaktadır. Bunların sıkletleri 12,5 tonu geçmemekte süratleri saatte 65 kilometreyi bulmaktadır. 43 kişilik 3 üncü mevki oturacak yeri vardır. Bunlar için 44 kişilik 10 ton ağırlığında bir vagon imal olunmuştur
b) Banliyö hatları için dört dingilli otomotrisler:
Münakalatı nispeten fazla olan Banliyö hatlarında kullanılmak üzere dört dingilli 175 buhar beygirlik altı silindirli Maybach motorlar ile mücehhez otomotrisler inşa edilmektedir. Süratleri saatte 80 kilometreyi bulmaktadır ki bu da onlara ana hatlarda çalışmak imkanını vermektedir.
Bunların 8 kişilik 2 inci mevki ve 55 kişilik 3 üçüncü mevki oturacak yeri ve büyük bir bagaj mahalli vardır. Sıkletleri 31,5 tona kadar indirilmiştir. Eski sistemin ağırlığı 40 tondu, bu otomotris için 90 kişi istiap edecek 17 ton ağırlığında bir vagon imal edilmektedir.
c) Ana hatlar için otomotrisler:
Maybach dizel motor imalathaneleri otomotrisler için 410 buhar beygirlik dize 1 motoru inşa ettikten sonra dizel motorlu dört dingilli büyük ve seri otomotrislerin imali imkan dahiline girmişti.
Bu arabalarda dizel motora bir dinamo merbuttur, bu bir tarafta bulunan iki dingili döndürmektedir. Diğer taraftaki iki dingil de ayrı ayrı birer elektrik motoru vasıtasıyla işletilmektedir ki bu motorlar dizel motora merbut dinamodan cereyan alarak çalışmaktadır. Arabanın sürati 9o kilometredir.16 kişilik ikinci ve 56 kişilik üçüncü mevki oturacak yeri vardır. Bundan başka ayrıca bir bagaj mahalline maliktir. Sıkleti 50 tondur. Fakat bunun ileride 5 ton kadar azaltılabileceği tahmin olunmaktadır. Bundan başka ayni şekilde- bir de 300 buhar beygirlik otomotris imali düşünülmektedir.
d) Sürat otomotrisleri:
Alman Devlet Demiryolları idaresi münakalatı her gün daha iyi ve daha seri bir şekle sokmak için daima çalışmakta olduğundan bazı hatlar için sürat otomotrisleri sipariş etmiştir. Bunlar en kuvvetli rüzgâr estiği zaman bile saatte 150 kilometre sürati muhafaza edebilecek bir şekilde hesap edilmiş ve bunun için bir otomotris iki kısımdan müteşekkil bir çift vagon şeklinde inşa edilmiştir. Bu iki kısım iki baştan ayrı ayrı 3,5 metro dingil mesafesi olan bojiler üzerinde tespit olunmuş ve her iki kısım da ortada yakobs boji vasıtası ile birbiri ile birleştirilmiş ve üstten körükler vasıtası ile vagonlar birbirlerine raptolunmuştur. Her iki başta birer 410 buhar beygirlik dizel motoru bulunmakta ve yukarıda anlattığımız şekilde birer dinamo ile beraber çalışmaktadır.
Saatte 150 kilometre gibi büyük bir sürate en fazla nazarı itibara alınacak şey havanın mukavemetidir. Bunun için bunların ön kısımlarına oldukça müdevver bir şekil verilmekte ve vagon heyeti umumiyesi itibarı ile oldukça basık ve üstü gayet düz imal olunmaktadır. Bunların nazari ve en müsait şekli Friedrichshafen’de Graf Zejplin’i yapan fabrikanın hava kanalında suni rüzgârlarla otomotrislerin muhtelif ufak modellerinin üflenmesi sayesinde elde edilmiştir.
Bu vagonda bir bagaj mahalli, 102 kişilik oturacak yer ve 2 hela vardır. Vagonun bir kısmı sigara içenlere diğer kısmı da içmeyenlere mahsustur. Ortada küçük bir büfe vardır. Burada yolculara her nevi içki ye soğuk yemek bulmaları imkânı verilmiştir.
Bu çift vagon 42 metro tulünde ve 77 ton ağırlığındadır. Şimdilik Almanya’nın en düz hattı olan Hamburg-Berlin arasında işleyecektir.
Dizel motorlu otomotrislerden başka bir de buhar makineli otomotrisler vardır. Bunlar Doble sisteminde buhar makinaları ile mücehhezdir, buhar kömür yerine yağ ile temin olunmaktadır. Ve bu sayede sevk ve idareleri de dizel motorlu otomotrisler kadar basittir.
Son söz yerine:Alman Demiryolları Directörü Dr. İng. Fuchp’nin "Yeni Hafif Sıklet Otomotrisler" adlı makalesini okuyunca Necati Doğrunun 19.03.2009 tarihinde gazetesindeki "eşek ölür kalır semeri" başlıklı yazısındaki geri teknolojiye sahip hızlı treni bize yutturdular iddiası aklımıza geliverdi bir anda. Daha gelişmiş teknolojik olarak yenilenmiş otomotrisler yerine buharlı otomotris demiryolarımız araç filosuna eklenmiş.
Yararlanılan Kaynaklar:
Demiryollar Mecmuası Temmuz-Ağustos 1932 sayı 89-90
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: kentvedemiryolu