Ulaştırma Eğitimi ve Çalışmalarının Sinoptik Bir Öyküsü ve Türkiye

Ulaştırma, ekonomik ve toplumsal kalkınma süreçlerinde oynadığı roller ve kendisine ayrılan kaynaklar bakımından ülke ekonomilerinin en başta gelen önemli sektörlerinden birisidir. Dolayısıyla, ulaştırma sektörüyle ilgili teorik ve pratik konular gerek ülke yöneticilerinin gerekse de bilim insanlarının her daim önemli gündem maddelerinden biri olmaktadır. Kuşkusuz, ulaştırma sorunlarının çözümünde "ulaştırma profesyonelleri"nin de ayrıca önemli bir yeri vardır. Ancak, hem makro düzeydeki ulaştırma sorunlarının iyi anlaşılabilmesi ve çözüme yönelik uygun ulaştırma politikalarının belirlenebilmesi, hem de mikro düzeyde "iyi" ulaştırma profesyonellerinin yetiştirilebilmeleri bakımından, ulaştırma konularının, mühendislik, şehircilik vb. yönleriyle birlikte, örneğin, felsefi, iktisadi, mali, sosyolojik, psikolojik, tarihsel ve coğrafyasal yönleriyle de irdelenmeleri, dolayısıyla, ulaştırma eğitiminin ve araştırmalarının da çağın disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşım yöntemiyle yapılması gerekir.

Bu çalışmada, öncelikle, kısaca, ulaştırma eğitimi ve çalışmalarının evrimiyle ilgili temel literatür ele alınmış, daha sonra, yine kısaca, Türkiye’de yükseköğretim düzeyinde verilmekte olan günümüz ulaştırma eğitimi ve çalışmaları, sosyal bilimler bağlamında değerlendirilmiştir. Yapılan değerlendirme sonucunda, çağımız 21. yüzyılında ulaştırma eğitiminin disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşım yöntemiyle ele alınmak zorunda olduğu ve genelde gelişmiş ülkelerin bu yaklaşımı çok önceden beri benimsedikleri; Türkiye’de ise her ne kadar söz konusu eğitim ve çalışmaların disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşım yöntemiyle ele alınması yönünde girişimler olsa da, disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşımın gerçekleştirilmesi açısından son derece önemli gördüğümüz, örneğin, "ulaştırma iktisadı ve politikası", "ulaştırma sosyolojisi", "ulaştırma tarihi" vb. sosyal bilim alanlarını kapsayan lisansüstü uzmanlık dallarının, ulaştırma eğitiminin verildiği yerlerde bulunmadığı saptanmıştır. Türkiye’de, ulaştırma eğitiminin verildiği yerlerde, özellikle sosyal bilimler yönünden teorik ulaştırma eğitimi zayıftır. Bu nedenle, eğer, Türkiye’de 21. yüzyılın temel eğilimleri ile uyumlu bir ulaştırma eğitimi verilmek, bununla ilgili çalışmalar yapılmak ve buna uygun ulaştırma profesyonelleri yetiştirilmek isteniyorsa, mühendislik, şehircilik vb. alanların yanı sıra sosyal alanlardaki uzmanlaşmayı da dikkate alan disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşım esasında bir akademik ortamın kurulması ve geliştirilmesi şarttır.

Ulaştırma sektörü, yarattığı hareketlilik ve yer ve zaman faydaları bakımından, her zaman, ekonomik ve toplumsal faaliyetlerin tam ortasında yer almıştır. Bu bakımdan, ulaştırma faaliyetleri, başta gelişmiş ülkeler olmak üzere çoğu ülkede özel araştırmaların konusu olmakta, sayısız kitaplar yazılmakta, kongre ve sempozyumlar tertip edilmekte, araştırma merkezleri ve enstitüler kurulmakta, çeşitli dergiler çıkarılmakta ve çeşitli üniversitelerde teknik derslerin yanı sıra ulaştırma iktisadı, ulaştırma tarihi ve ulaştırma teknolojileriyle ilgili dersler konmakta, yüksek lisans ve doktora tezleri yazılmaktadır. Ülkemizde ise, ulaştırmaya yönelik eğitim ve çalışmalar genelde mühendislik, şehircilik ve son zamanlarda lojistik bağlamlarında ele alınmaktadır. Oysa ulaştırma eğitiminin, mühendislik, şehircilik vb. ile birlikte iktisat, sosyoloji, tarih vb. sosyal bilimlerle de ilgili boyutları vardır.

Bu çalışmada, öncelikle, esas olarak, mühendislik, şehircilik vb. alanlar dışında kalan ulaştırma eğitimi ve çalışmalarına ilişkin gelişmelerin sinoptik bir öyküsü verilmiş, daha sonra yine aynı bağlamda kalmak koşuluyla Türkiye’de yükseköğretim düzeyinde verilmekte olan ulaştırma eğitimi ve çalışmalarına ilişkin kısa bir değerlendirme yapılmıştır.

Ulaştırma Eğitimi ve Çalışmalarının Gelişimi

1911 yılında, Amerikan Ekonomi Kurumu, "American Economic Review" adlı bir süreli yayın çıkartmaya başlamış ve 1911–1912 döneminde yayınlanan birinci cildinde, demiryolu üzerine 109, su taşımacılığı üzerine 40, kamu hizmetleri üzerine ise 23 makale yer almıştır. Bunların yanı sıra, çeşitli süreli yayınlarda adı genellikle Ulaştırma İktisadı (Economics of Transportation) olan birçok makale yayınlanmıştır?

1938 yılında, bir grup iktisatçı, Amerikan Ekonomi Kurumu içerisinde, gayri resmi olarak ulaştırma ve kamu hizmetlerine ilişkin ayrı bir organizasyon oluşturmuşlar ve her yıl toplanmaya başlamışlardır (Farris, 1997: 45). Sonraları, bu grup, Amerikan Ekonomi Kurumu içerisinde "Ulaştırma ve Kamu Hizmetleri Grubu" adı altında, kendi yöneticilerini seçen bir kuruluş olarak çalışmalarına devam etmiş, 1964 yılında "Ulaştırma ve Kamu Hizmetleri Alanındaki Araştırmalara Üstün Katkılarından Dolayı" yıllık ödüller vermeye başlamış4 ve 1996 yılına kadar da 39 kişiye bu ödülü vermişlerdir (Farris, 1997: 45). 1958 yılında ise "Ulaştırma Araştırma Forumu" (Transportation Research Forum) kurulmuş, 1960 yılından itibaren ABD ve Kanada’da yıllık toplantılar yapılmaya başlanmış ve "Journal of Transportation Research Forum" adlı süreli yayın çıkartılmaya başlanmıştır (Farris, 1997: 45).

Bu arada, 1940 yılında, Dr. G. Lloyd Wilson ve bir grup Pennsylvania Üniversitesi öğrencisi tarafından oluşturulan "Delta Nu Alpha Ulaştırma Cemiyeti" (Delta Nu Alpha Transportation Fraternity), ulaştırma alanında birçok çalışma yapmış, 1989 yılında "Journal of Transportation Management" adlı süreli yayını çıkartmaya başlamıştır. Diğer bir kuruluş, 1944 yılında kurulan "Ulusal Savunma Ulaştırma Birliği"dir (National Defense Transportation Association). Bu kuruluş da 1945 yılında "Defense Transportation Journal" adlı süreli yayını çıkartmaya başlamıştır. Ardından, 1946 yılında kurulan "Amerikan Trafik ve Ulaştırma Cemiyeti" (American Society of Traffic and Transportation), ulaştırma/trafik mesleğini ve eğitimini daha ilerletmek amacıyla, her altı ayda bir araştırma merkezinde beş ulusal sınav yapılmasını sağlayan bir sertifikasyon programı uygulamaya başlamıştır (Farris, 1997: 46). Bu kuruluş daha sonra adını "Amerikan Ulaştırma ve Lojistik Cemiyeti" (American Society of Transportation and Logisıics) olarak değiştirmiş ve 1961 yılından itibaren "Transportation Journal" adlı süreli yayını çıkartmaya başlamıştır (Farris, 1997: 46). Dolayısıyla, ikinci dünya savaşı ve sonrası dönemde, ulaştırma ve trafik yönetimi konusu daha geniş kapsamlı ele alınmaya başlanmış ve daha çok ilgi görmeye başlamıştır.

Ulaştırmadaki modem gelişmeler ve lojistik konusu İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu dönemde, artık, hareket maliyetinden ziyade malların ne kadar hızlı ve etkin bir şekilde taşındığı önem kazanmış, ayrıca, mal akışı yönetimi daha ön plana çıkmaya başlamıştır (Farris, 1997: 45). Bu arada, nakliyat memurluğunun yerini daha analitik bir iş olan trafik yönetimi almış ve "trafik yönetimi" ve "endüstriyel trafik yönetimi" başlıklı ders kitapları yayınlanmaya başlamıştır (Farris, 1997: 45).

1960’lı yıllarda ulaştırma eğitimiyle ilgili tartışmalar, genelde, yukarıda da adı geçen "Transportation Journal" adlı akademik dergi çevresinde gerçekleştirilmiştir. Birçok yazar ve kurum, ulaştırma eğitiminin gerekli olup olmadığı, gerekli ise ders programının ne olması gerektiği, ulaştırmaya ilişkin ne tür kitapların6 okutulduğu, hangi kurumların kurulduğu, kurumlara ulaştırma eğitimi açısından düşen rollerin neler olduğu gibi konular üzerinde yazılar yazmış, raporlar hazırlamıştır.7

Bu yazarlardan Farris vd. (1969: 35)’e göre, ulaştırma eğitiminin üç boyutu vardır. Birincisi, ulaştırma çok kapsamlı bir alandır ve iş dünyasının önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bu nedenle, ulaştırma eğitimi alan öğrencilerin, iş dünyasını iyi ve doğru bir şekilde anlayabilmesi için, öncelikle ulaştırma sektörüne ilişkin bir fikirlerinin olması gereklidir. İkincisi, ulaştırma faaliyetleri tüm ekonomiyi etkiler. Örneğin, ulaştırma sistemi modlarının (karayolu, demiryolu vb.), devlet tarafından desteklenip desteklenmemesi, regülasyonu ve etkinliği, ülkelerin iktisadi büyüme ve kalkınma sürecini etkiler; çünkü ulaştırma bir ülkedeki tüm bölgelerin birbiriyle etkileşimini sağlayan bir "katalizör" görevi görür. Bu nedenle, ulaştırma faaliyetleri, ülkelerin iktisadi, kültürel ve fiziksel açılardan bütünlüğünü sağlar. Dolayısıyla, öğrencilerin, ekonomik büyüme ve kalkınma sürecini anlayabilmeleri yönünden ulaştırma faaliyetlerinin buradaki rolü de iyi kavranmalıdır. Üçüncüsü ulaştırma, basit olmanın tersine çok karmaşık bir olgudur. Güzergah seçimi, fiyatlandırma, taşıma modunun seçimi, vb., ulaştırma olgusunda içerilen unsurlardan yalnızca bazılarıdır. Ulaştırma faaliyetleri, "sadece insanların ve malların hareket etmesini içeren basit bir faaliyet değil ve fakat çeşitli seçeneklerin sürekli birbirinin yerini aldığı karmaşık bir faaliyettir" (Farris vd., 1969: 35-36). O halde, ulaştırma faaliyetlerinin bütün bu unsurlarının olabildiğince öğretilmesi gerekir.8  

Öte yandan, Sampson (1963: 8), 1960’lı yıllarda ABD’ de ulaştırma eğitiminin yetersiz olduğu saptamasını yaparken Harper (1965) de, 1930 ve 1940’lara ait kamu hizmetleri ve regülasyon odaklı, büyük ölçüde betimsel olan eğitim programının değişmesi gerektiğini ve dolayısıyla ulaştırmanın bir işletme fonksiyonu ve işletme sorunu olduğu gösterilerek, bu yönde yaklaşım değişikliğine gidilmesini işaret etmiştir. 

Bir diğer çalışmada, McElhiney (1964), ulaştırma eğitimine farklı bir açıdan yaklaşarak ulaştırma faaliyetlerinin bir "meslek" ya da "profesyonel" bir faaliyet olup olmadığını sorgulamış, sonuçta, ulaştırmanın gelişmekte olan bir meslek olduğunu belirterek daha da geliştirilmesi için bu yönde verilecek eğitimin önemini vurgulamıştır. Cherington ve Schneider (1967) de işletme yönetiminde lisansüstü eğitim veren programların ulaştırma ve lojistik eğitimini de kapsaması gerektiğini belirtmiştir.9

1980’lerde ise ulaştırma eğitimine ilişkin tartışmalar, "Tİansportation Research Board" tarafından 28-31 Ekim 1984 tarihinde ABD’de düzenlenen ve "Şehir Toplu Ulaştırma İdaresi" (Urban Mass Transportation Administration), "Federal Karayolu İdaresi" (Federal Highway Administration) ve "Birleşik Devletler Ulaştırma Bakanlığı" (U.S.Department of Transportation) tarafından finanse edilen "Transportation Education and Training" başlıklı bir konferansta gerçekleştirilmiştir.10

Söz konusu konferansta, Larson ve Haack (1985: 90-94), ideal ulaştırma mühendisini "temel bilgisi sağlam ve özgün sorunları yaratıcı, imgesel (imaginative) ve ileri tekniğe dayalı yollarla çözebilme yeteneğine sahip" birisi olarak tanımlarken, Meyer (1985) de 1980’lerde, ulaştırma planlamacıları arasında sistem planlamasından stratejik planlamaya doğru bir kayma olduğunu belirtmiştir (Meyer, 1985: 85_86).11 Paaswell (1985) ise, 1980’lerdeki ulaştırma araştırmalarının, altyapının geliştirilmesi ve inşa edilmesi sorunlarından, ulaştırma yönetimi ve işletimine doğru kaymakta olduğuna işaret etmiştir.

21. yüzyıla gelirken, ulaştırma eğitiminin temel vurgularında bir değişikliğe gidilerek, teknik konuların yanı sıra politika konuları da önem kazanmaya başlamıştır. Artık, akademik açıdan, teknik alanlara karşılık politika alanları daha bir belirginleşmeye başlamıştır (Manning, 2008:2). Ayrıca, ulaştırma politikasında arz yönlü "daha büyük daha iyidir" paradigmasından, talep yönlü "mevcut altyapı sistemlerinin daha etkin yönetimi" paradigmasına doğru bir kayma ortaya çıkmaya başlamıştır (Manning, 2008: 2). Bu paradigma kaymasına gelişmiş yönetim sistemleri ile akıllı ulaştırma sistemleri de eşlik etmektedir.12 

Öte yandan, baş döndüren teknolojik ilerlemeler, ulaştırma eğitimi üzerinde birçok açıdan etkili olmaktadır. Bilgisayarların kullanılması, web siteleri ve iletişim kanalları ile bilgi paylaşımı sayesinde öğretme ve öğrenme süreci çok farklılaşmış ve gelişmiştir. Artık çalışma alanları sınıfları aşmaktadır (Manning, 2008: 3). Ayrıca, küresel anlamda ulaştırma eğitimi çabalarının, sanayileşmeyi, faktör ve mal akışkanlığını, kaynakların etkin kullanımını, daha iyi iletişimi ve yaşam kalitesinde iyileşmeyi olumlu yönde etkileyecek unsurları kapsaması gerektiği de öne sürülmektedir.

Günümüzde ders programı içeriği, diğer uzmanlaşma alanlarını içerecek şekilde geleneksel çerçevesinin ötesine doğru gitmektedir. Örneğin, günümüzün ulaştırma karar alıcıları, aldıkları kararların çevre üzerinde yarattığı dışsallıkları analiz etme ve bunların içselleştirilmesini planlayabilme yeteneğine sahip olmalıdır. Ayrıca, ulaştırmaya ilişkin kararların ortaya çıkardığı toplumsal etkilerin13 hesaplanması ve bu etkilere ilişkin politikaların uygulanması için sosyal fayda ve maliyet analizi yapılması gereklidir. Bir diğer güncel konu da, teknolojinin ulaştırma altyapısının gelişimi üzerindeki etkilerinin incelenmesidir.

Türkiye’de Ulaştırma Eğitimi ve Çalışmaları

Yurtdışında ulaştırma konusunda gerçekleştirilen disiplinler-arası/çok-disiplinli akademik tartışmalara karşın; Türkiye’de bu yönde tartışmalara henüz gereğince yer verilmemekte, ulaştırma eğitimi ve çalışmaları da yeterince bu kapsamda ele alınmamaktadır. Dahası, Türkiye’ de sosyal bilimler bağlamında, ulaştırma konusu, sınırlı sayıda yazılan tez, kitap ve makalelerin dışında yeterince incelenmemekte, üniversitelerin sınırlı sayıdaki fakülte, yüksekokul ve bölümleri dışında, ders olarak okutulmamakta, yok denecek kadar az yüksek lisans ve doktora tezleri yazılmaktadır. Bundan öte, Batı’daki örneklerine benzer araştırma merkezleri ve/veya enstitüleri, birkaç üniversitenin dışında açılmamakta ve bu hususta yeterli ve etkili girişimlerde de bulunulamamaktadır.

Oysa Türkiye’de ulaştırma sektörü, ekonorr1ide işgal ettiği yer bakımından diğer ülkelere kıyasla çok daha önemlidir (bkz. Tablo I). Türkiye’de tüm planlama dönemleri boyunca ulaştırma sektöründe gerçekleşen sabit sermaye yatırımlarının, toplam reel sabit sermaye yatırımları içindeki payı her zaman ilk üç sıra içinde olmuştur (bkz. Tablo II). 2007 yılında da ulaştırma sektöründe gerçekleştirilen toplam kamusal sabit sermaye yatırımı miktarı yaklaşık 9 milyar TL’dir. Toplam kamusal sabit sermaye yatırımlarının % 30,1’ini oluşturan bu değerle ulaştırma sektörü, tüm sektörler arasında 1. sırada yer almaktadır. 2008 yılı için de benzer bir durum geçerlidir. Nitekim 2008 yılında da ulaştırma sektöründe gerçekleştiği tahmin edilen toplam kamusal sabit sermaye miktarı da yaklaşık 10,5 milyar TL’dir. Toplam kamusal sabit sermaye yatırımlarının % 30,8’ini oluşturan bu değerle ulaştırma sektörü, sektörler arasında yine 1. sırada yer almaktadır (DPT 2009 : 21 ve 23).

Ulaştırma sektörü yarattığı katma değer, istihdam ve iş olanakları nedeniyle her zaman ekonominin önemli faaliyet alanlarından biri olmuştur. Bugün de Türkiye’nin gündeminde yer alan otoyol, bölünmüş yol, Marmaray, hızlı tren vb. önemli yatırımlarla ulaştırma sektörü, ekonominin önemli faaliyet alanlarından birini, bundan öte birincisini oluşturmaktadır. İşte, böylesine büyük tutarlara ulaşan ulaştırma yatırımlarının değerlendirilmesinde, teknik uzmanların yanı sıra, işin iktisadi analizlerini, örneğin, üretici/tüketici rantlarını, fiyatlandırmasını ve fayda-maliyet hesaplamalarını yapacak iktisat formasyonundan gelen ulaştırma iktisatçılarına da ihtiyaç vardır.

Türkiye’de ulaştırma eğitimi genelde mühendislik eğitimi kapsamında verilmektedir. Örneğin, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı’nda ulaştırma mühendisliği yüksek lisans ve doktora programı vardır. Benzer biçimde, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı programında da yüksek lisans ve doktora eğitimi verilmektedir.

Öte yandan, yüksek lisans ve doktora düzeyinde verilmekte olan ulaştırma eğitimi programlarında giderek disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşımlara da önem verilmeye başlanmıştır. Örneğin, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Deniz Ulaştırma Mühendisliği Anabilim Dalı’nda bu yönde yüksek lisans ve doktora eğitimi verilmektedir. Ancak tüm üniversitelerin web sayfalarının incelenmesi sonucunda, gerek geleneksel gerekse disiplinler-arası/çok-disiplinli yaklaşımla verilmekte olan ulaştırma yüksek lisans ve doktora programlarının, genelde, yeterli sayıda sosyal içerikli dersleri kapsamadığı ve sosyal içerikli derslerin de ilgili sosyal bilim dalı formasyonuna sahip öğretim üyeleri tarafından verilmediği saptanmıştır.

Buna karşın, yurtdışında ulaştırma eğitimi veren akademik kurumlar incelendiğinde görülecektir ki, oradaki durum bizdekinden farklıdır. Örneğin, disiplinler-arası/çok disiplinli bir yaklaşımla yüksek lisans ve doktora eğitiminin verildiği University of California, Irvine, Institute of Transport Studies’deki İnşaat ve Çevre Mühendisliği Bölümü Ulaştırma Mühendisliği lisansüstü programında, 5 mühendis kökenli öğretim üyesi vardır. Ayrıca, yine aynı programda çeşitli üniversitelerin diğer bölümlerinden gelen ve aktif bir şekilde eğitim ve araştırma faaliyetine katılan 13 öğretim üyesi daha görev yapmaktadır. Bu öğretim üyelerinden 4’ü iktisat profesörü ve 1’i iktisat yardımcı doçenti iken,1’i de sosyal bilimler profesörüdür.

(University of California, Irvine, Institute of Transport Studies için paragrafta ifade edilen tüm açıklamalar için bkz.

Bir diğer örnek ise, University of Leeds’e bağlı olarak faaliyet gösteren Institute for Transport Studies’dir. Burada, ulaştırma ekonomisi, ulaştırma planlaması ve mühendisliği, sürdürülebilir ulaştırma, ulaştırma planlaması, ulaştırma planlaması ve çevre adlarıyla yüksek lisans programları verilmektedir.

http://www.its.leeds.ac.uk/pgcourses/index.php Erişim Tarihi: 13.03.2009

Ulaştırma ekonomisi programının yürütücüsü lisans, yüksek lisans ve doktora derecelerini iktisat programlarından almıştır ve doktorasını Cambridge’ de demiryolu regülasyonları ekonomisi üzerine yapmıştır.

http://www.its.leeds.ac.uk/staff/staftProfile.php?personId=90378  Erişim Tarihi: 13.03.200

University of Leeds Institute for Transport Studies’de toplam 12 profesör bulunmaktadır. Bu 12 profesörden sadece 2’sinin uzmanlık alanı inşaat mühendisliği iken, 4’ünün uzmanlık alanı iktisattır

http://www.its.leeds.ac.uk/staff/profs.php  Erişim Tarihi: 13.03.2009

Ayrıca, ulaştırma planlaması ve mühendisliği yüksek lisans programında yer alan dersleri verenlerin eğitim kökenleri incelendiğinde (bkz. Tablo III), istisnai durumlar hariç, bunların, örneğin, iktisat, ulaştırma iktisadı, sosyoloji ve coğrafya disiplinlerinden geldikleri görülecektir.

University of Leeds Institute for Transport Studies’de, yüksek lisans eğitiminin yanı sıra araştırma faaliyetleri de gerçekleştirilmektedir. Söz konusu Enstitüde, iktisat ve davranışsal modelleme, ağ modellemesi, ulaştırma ve çevre, ulaştırma politikası ve trafik güvenliği başlıkları altında 5 farklı araştırma grubu vardır.

http://www.its.leeds.ac.uk/stafflrgls.php Erişim Tarihi: 13.03.2009

İktisat ve davranışsal modelleme araştırma grubu yürütücüsünün lisans derecesi tarımsal ekonomi iken, yüksek lisans derecesi ulaştırma ekonomisi alanındadır.

http://www.its.leeds.ac.uk/staff/staffProfile.php?personld=14372 Erişim Tarihi: 13.03.2009

Ulaştırma politikası grubunun yürütücüsü ise ekonomi alanında lisans ve ulaştırma ekonomisi alanında yüksek lisans derecesine sahiptir.

Kısaca, her iki grubun yürütücüsü de ekonomi kökenli uzmanlardır. Trafik Güvenliği grubunun yürütücüsü ise psikoloji alanından doktora unvanlı bir uzmandır.

Diğer taraftan, daha önce ulaştırma eğitiminin genelde mühendislik kapsamında verilmesinin örnekleri olarak yüksek lisans ve doktora programlarına değindiğimiz İstanbul Teknik Üniversitesi ile Yıldız Teknik Üniversitesi’nin, ayrıca, ulaştırma çalışmalarını gerçekleştirdikleri Uygulama Araştırma Merkezleri bulunduğunu ve bu merkezlerde gerçekleştirilen çalışmaların da yukarıda örneğini verdiğimiz University of Leeds Institute for Transport Studies’deki çalışmaların tersine mühendislik yanlı olduğunu belirtmek isteriz.

Örneğin, İstanbul Teknik Üniversitesi’ne bağlı olarak faaliyet gösteren ve amaçlarından birini hem de "kara, deniz ve hava ulaştırması ile ulaşım araçları konularında, bilimsel ve teknolojik araştırmalar yapmak, ulaştırma konularında çalışan değişik disiplinlerden araştırmacı ve uzmanlar için disiplinler-arası bir çalışma ortamı yaratmak" olarak belirten ve böylece disiplinler-arası/çok-disiplinli çalışmalar yapmayı hedefleyen "Ulaştırma ve Ulaşım Araçları Uygulama Araştırma Merkezi"nin Ulaştırma Bakanlığı için 2005’de gerçekleştirdiği "Ulaştırma Ana Plam Stratejisi" başlıklı araştırmasında bu ortamın sağlanamadığı; çünkü 7 ana grupta yer alan 34 öğretim elemanının hepsinin mühendislik kökeninden geldiği, daha da ilginci çalışmada yer alan "Sosyo-Ekonomik Durum Grubu"nun 4 kişiden oluşan tüm öğretim elemanının da endüstri mühendisliği kökenli olduğu tespit edilmiştir (bkz. İTÜ Ulaştırma ve Ulaşım Araçları Uyg-Ar Merkezi, 2005).

Esasen, ulaştırma, sahip olduğu özellikler itibariyle, örneğin, inşaat mühendisliği, makina mühendisliği, endüstri mühendisliği, ulaşım mühendisliği, trafik mühendisliği, çevre mühendisliği, ergonomi, sistem analistliği, bilgisayar programcılığı, şehir ve bölge planlama, istatistik, iktisat, işletme, finansman, ekonometri, lojistik, kamu yönetimi, hukuk, uluslararası ilişkiler, sosyoloji, psikoloji, trafik güvenliği, tarih ve coğrafya gibi 202den fazla alanı ilgilendiren disiplinler-arası/çok-disiplinli bir alandır.

Ayrıca, şu hususu da dikkatle vurgulamak isteriz ki, ulaştırma hizmetlerine yönelik talep "türev talep"tir; yani, tarım, sanayi ve ticarette meydana gelen faaliyetler sonucunda ortaya çıkan bir taleptir. Ekonomide meydana gelen üretim faaliyetlerinin niceliği ve niteliği ile ulaştırma talebi arasında bire bir ilişki vardır. Dolayısıyla, ekonomide meydana gelen ilişkileri iyi analiz etmeden ulaştırma hizmetleri talebine ilişkin bir talep tahmininde ve yönetiminde bulunmak zordur. Bu düşünceden hareketle, ekonomideki gidişatı "iyi" okuyabilecek iktisatçılarla, ulaştırma mühendisleri vb. arasında sıkı bir işbirliği olmak zorundadır. O bakımdan, ulaştırma yüksek lisans ve doktora programlarında, ulaştırma iktisadı ve politikalarını bilen ve ekonomideki gelişmeleri dikkatle analiz edebilecek ve uluslararası mal ve hizmet hareketlerini izleyebilecek iktisat kökenli, bir başka deyişle, iktisat formasyonuna sahip öğretim üyelerine ihtiyaç vardır.

Diğer taraftan, ulaştırma faaliyetlerinin ekonomik ve sosyal gelişme ile olduğu kadar, uluslararası ticaret ve siyasetle de arasında çok ciddi ilişkiler vardır. Bu bağlamda, Avrupa Birliği Ortak Ulaştırma Politikası’nın Türk ulaştırma sistemine etkilerinden, Avrasya ulaştırma koridorlarındaki bölgesel rekabete, TRACECA (Avrupa-Kafkas yaAsya Ulaştırma Koridoru)’dan İpek Yolu’na, TEM (Trans European Motorways) Projesi’nden TER (Trans European Railways) Projesi’ne, otoyollardan yüksek hızlı trenlere, ulaştırma teknolojilerinde meydana gelen gelişmelerden yurtiçi ve yurtdışı ulaştırma lobilerine, ulaştırma esnekliklerinden verimlilik hesaplamalarına, havayollarındaki yarışmacı rekabetten regülasyon ve deregülasyon politikalarına, konteynerleşmeden kombine taşımacılığa, demir, deniz ve havayollarındaki özelleştirmelerden şirket evliliklerine, hareketlilik ve ulaşılabilirlik endekslerinin hesaplanmasından ulaştırma sistemlerinin çevresel etkilerine, kazaların ekonomik yönden "doğru" bir biçimde hesaplanmalarına kadar onlarca konu için iktisatçılara vb. sosyal bilimcilere ihtiyaç vardır. Ve disiplinler-arası/çok disiplinli çalışmalar, bu konulan da kapsadıkça, ilgili öğretim elemanları ve uzmanları tarafından ele alındıkça gerçek kimliğine kavuşmuş olacaktır.

Tarih boyunca, ulaştırma faaliyetleri ve sanayisi, ülkelerin ekonomik ve toplumsal kalkınma süreçlerinde kritik roller oynamıştır. Ülkeler, ulaştırma faaliyetlerine ve sanayilerine dün olduğu gibi bugün de ciddi miktarlarda kaynak aktarmaktadır. Ortaya çıkan ulaştırma sorunlarının anlaşılmasında ve bunlara doğru çözümler getirecek sağlıklı politika kararlarının alınmasında ise, disiplinler-arası/çok-disiplinli teorik ve pratik yaklaşımlar daha akılcı seçenekler olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Dolayısıyla, bu konuda verilecek eğitim ve yapılacak çalışmaların da 21. yüzyılın koşulları ile uyumlu bir şekilde yürütülmesi, yenilikçi çözümlerin geliştirilebilmesi açısından yeni olanaklar sağlayacaktır.

Türkiye’deki ulaştırma eğitimi ve çalışmalarında, disiplinler-arası/çok-disiplinli teorik ve pratik yaklaşımlar yönünden bazı girişimler olsa da yine de bu konuda ciddi eksiklikler vardır. Örneğin, ulaştırma eğitimi ve çalışmalarında sosyal bilimler formasyonuna sahip öğretim elemanı ve uzmanlarından gereğince yararlanılmamakta ve ulaştırma iktisadı ve politikaları, ulaştırma sosyolojisi, ulaştırma tarihi vb. alanlarda ayrı uzmanlık programlan oluşturulmamaktadır. Bu da bizce ulaştırma eğitimi ve çalışmalarının önemli eksikliklerinden birini oluşturmaktadır.

Diğer taraftan, mevcut kurumsal yapıyla da bunu yapmak çok zordur. Bu nedenle, Türkiye’de, ulaştırma sorunlarının makro ve mikro açılardan analizi ve uygun politikaların geliştirilebilmesi, ek olarak, profesyonel ulaştırmacıların yetiştirebilmesi için öncelikle çağdaş anlamda kurumsal açıdan örgütlenilmesi ve bu örgütlenmenin de yaygınlaştırılmasının zorunlu olduğunu düşünmekteyiz. Çağdaş anlamda kurumsal açıdan örgütlenme ise, bir üniversite çatısı altında çalışan ya da kamu ve özel kuruluşların işbirliğiyle mali ve idari açıdan özerk bir kuruluş statüsünde faaliyet gösteren ve gerçekten farklı disiplinlerin bir araya getirildiği, örneğin, "Ulaştırma İktisadı ve Politikaları Enstitüsü" ya da "Ulaştırma Çalışmaları Enstitüsü" gibi kurumların oluşturulması ile mümkün olacaktır.