İSTASYON ADLARI
“Dağılmış pazar yerlerine benziyor şimdi istasyonlar
Ve dağılmış pazar yerlerine memleket
Gelmiyor içimden hüzünlenmek bile
Gelse de
Öyle sürekli değil
Bir caz müziği gibi gelip geçiyor hüzün
O kadar çabuk
O kadar kısa
İşte o kadar.”
Edip Cansever
Ilıca İstasyonu
Herhangi bir nesneye verilen adın anlamı, kökeni, yapısal özellikleri vb. dilbilimin inceleme konusudur. Ancak konu yer adları olunca dilbilimin yanı sıra etnoloji, sosyoloji, tarih ve coğrafya da bunlarla ilgilenmeye başlar. Çünkü yer adları bir toplumun sosyal ve kültürel yapısı ile bulundukları, kullanıldıkları mekânın tarihî geçmişi ve coğrafya özellikleri hakkında da önemli ipuçları taşırlar. Yer adları insanlığın ve uygarlığın izlerini yansıtırlar,[1] toplumların coğrafi mekânla bütünleşmesinin göstergesidirler.[2]
İnsanlar bulundukları, yaşadıkları mekândaki yer adlarını zaman içerisinde değişikliklere de uğratmışlardır. Bu değiştirme doğal ve kendiliğinden bir süreç şeklinde olduğu için genellikle eskiye ait bir takım izleri de bünyesinde barındırır. Bu özelliği sayesinde de bulunduğu mekânın tarih ve coğrafyası ile ilgili önemli ipuçları durumundadırlar. Her yer adının bir anlamı bulunmaktadır. Bu bir bakıma gizli olan nitelikler ve özellikler, etimoloji çalışmaları ile yeniden belirlenebilmektedir.(…) Anadolu konumu sebebiyle binlerce yıldır pek çok farklı kültüre ev sahipliği yapmış bir kara parçasıdır. Bu niteliğinden dolayı Anadolu’daki yer adlarının her birisinin geçmiş uygarlıkların izlerini taşımasıda doğaldır. Doğal olarak dilbilimcilerin de defalarca ifade ettikleri gibi Anadolu’daki yer adlarını iki büyük öbek olarak düşünmek gerekir. Geçmiş dönemlerde yaşamış olan uygarlıklardan günümüze gelen ve bazen zaman içerisinde söylenişleri oldukça farklılaşmış durumdaki yer adlarının birinci kısmı oluştururlar. Diğer bölümünü ise Türkçe adlar meydana getirmektedir. Ancak kimi yerlerde Türkçe olmayan yahut olmadığı düşünülen yer adları da mevcuttur. Anadolu’da yaşayan toplulukların yaşadıkları mekâna verdikleri adların bir kısmı da varlığını hemen hemen hiç değiştirmeden günümüze değin sürdürmüştür.[3]
Türkiye’de yer adlarının değiştirilmesi işlemleri cumhuriyetin ilk yıllarından beri yapıla gelmiştir.
Dâhiliye Vekilliği’nin (İçişleri Bakanlığı) 1940 yılı sonlarında hazırladığı 8589 sayılı genelge ile Ad değişimleri resmileşmiş ve böylece “yabancı dil ve köklerden gelen ve kullanılmasında büyük karışıklığa yol açan yerleşme yerleri ile tabii yer adlarının Türkçe adlarla değiştirilmesi” başlatılmıştır. Adı geçen genelgenin ardından valilikler tarafından yabancı dil ve köklerden gelen yer adlarına ilişkin dosyalar hazırlanarak bakanlığa gönderilmiştir. Ancak bu çalışmalar 2. Dünya Savaşı sebebiyle uzun süre bir ad değiştirme işlemi yapılmamıştır.[4]
10 Haziran 1949 tarih ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile yer adlarının değiştirilmesi işlemleri yasal bir dayanağa kavuşmuştur.[5] 11 Mayıs 1959 tarihli 7267 sayılı “5442 sayılı İller İdaresi Kanunun İkinci Maddesinin (D) Fıkrasının Değiştirilmesi Hakkındaki Kanun’la “ Ancak; Türkçe olmayan ve iltibasa meydan veren köy adları, alâkadar Vilâyet Daimî Encümeninin mütalâası alındıktan sonra, en kısa zamanda Dâhiliye Vekâletince değiştirilir”[6] hükmü getirilmiştir.
Yol, park, sokak gibi belediye sınırları içinde kalanlar hariç, idari birimler, önemli yerleşim yerleri ve doğal coğrafi detayların standartlaştırılmasıyla yetkili olarak 1952 yılında İçişleri Bakanlığı tarafından Ad Değiştirme İhtisas Kurulu kurulmuştur. Üniversite ve Devlet kurumlarından uzmanların yer aldığı bu komite 1975 yılına kadar düzensiz aralıklarda çalışmıştır.[7]
1968 yılında İçişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan “Köylerimiz” isimli eserin önsözünde ad değiştirmelerle ilgili bilgiler verilmiştir:
Bu defa 7267 sayılı Kanun gereğince, yabancı kökten geldiği anlaşılan ve iltibasa yol açtığı tespit olunan, yaklaşık olarak, 12000 köy adı Bakanlığımız İller İdaresi Genel Müdürlüğünde çalışan «Yabancı Adları Değiştirme Komisyonu» tarafından incelenerek Türkçe adlarla değiştirilmiş ve kullanma alanına konmuştur. Yukarıda açıklanmış bulunan nedenlerle yapılan değişiklikler ve kurulan köylerin adları, gerek tatbikatçılar, gerekse teorik alanda çalışanlar için en son şekliyle doğru bir kaynak sağlamak amacı ile «Köylerimiz» adı altında bu kitap yeniden hazırlanmış ve yayınlanmıştır.[8]
Yabancı Adları Değiştirme Kurulu 1978 yılında “tarihi değeri olan yer adlarının da” değiştirildiği gerekçesiyle çalışmalarına son vermiştir. Bu süreye kadar ülke çapında 75000 yer adı incelemeye tabi tutulmuş ve bunların yaklaşık 28000’i değiştirilmiştir. Kurul daha sonra çalışmalarına tekrar başlamış ve yaklaşık 2000 yer adı daha değiştirilmiştir.[9]
Türkiye’deki istasyon adlarına baktığımızda; genellikle bulunduğu veya yakınındaki köy, belde, ilçe veya ilin adını taşımakta olduğunu görürüz. Yeni kurulacak bir istasyona ad verilirken öncelikle bu esas alınır. Örneğin; 7 Kasım 1955 Tarih ve 27872 sayılı Kararname ile Sirkeci banliyö hattının elektrifikasyonu dolayısıyla km: 28 de kurulan istasyona civarındaki Halkalı Köyü’ne izafetle (Halkalı) ismi verilmiştir.[10]
Bulunduğu yerleşim adını taşımayan istasyonlarımızda azda olsa vardır. Örneğin: Erzurum’a bağlı Pasinler İlçesindeki istasyon Hasankale, Erzincan’a bağlı Tercan İlçesi Kargın Beldesindeki istasyon Altunkent[11] Kars’a bağlı Sarıkamış İlçesinin Yeniköy Köyünde bulunan istasyon Topdağı adını taşımaktadır.
Bunun dışında da Kurtuluş Savaşı komutanları ve Cumhuriyetin kurucu önderlerinin adları; Gazi, Mustafakemalpaşa, Kocamustafapaşa, İnönü, İsmetpaşa, Çetinkaya, Afyonkarahisar AliÇetinkaya, Geyve Alifuatpaşa, Cebesoy, Fevzipaşa, Özalp istasyon adlarında ve istasyonun bulunduğu yer adı olarak yaşatılmaktadır.
Yine Kurtuluş Savaşı kahramanları; Şehit Arif, Yıldırım Kemal ve Mustafa Yavuz’un, adları istasyonlarımıza ad olarak konulmuştur. Yine Kurtuluş Savaşı sırasında Ödemiş dolaylarında, düşmana baskın yapılarak zarar verdirilen çarpışmanın yapıldığı yerin demiryolu istasyonuna da İlkkurşun[12] adı verilmiştir.
1961 yılında İdam edilen eski Başbakan Adnan Menderes’in adı da İzmir’de bir istasyonumuza verilmiştir.
İstasyon adlarında Irmaklarımızın (Karasu, Fırat, Porsuk, Murat, Dicle) Dağlarımızdan (Palandöken) adlarını da gördüğümüz gibi, hayvan ve kuş adlarına da rastlarız(Kurt, Geyik, Leylek, Turna, Kartal, Kunduz).
İstasyon adları çeşitli nedenlerle değiştirilmektedir. Devlet Demiryolları Umum Müdürlüğü’nün ilk Umum Müdürü Behiç Bey’in (Erkin) adı da 26 Mayıs 1965 tarih ve 3429 sayılı Kararname ile “Demiryoluna büyük hizmeti ve emeği geçmiş olan eski Bayındırlık Bakanlarından merhum Behiç Erkin’e karşı Demiryolları camiasının bir şükran ifadesi olarak şebekedeki istasyonlardan birisine Behiçbey adının verilmesinin uygun mütalaa olunduğu ve adı değiştirilecek istasyon olarak Ankara banliyösünden Güvercin İstasyonunun tespit edildiği”[13] belirtilerek bir istasyona adı değiştirilerek verilmiştir.
Ad değiştirme nedenlerinden biriside, aynı addan birden fazla istasyon bulunmasıdır. Örneğin; 9 Kasım 1944 tarih ve 11056 sayılı Kararname ile “Devlet Demiryolları 8 inci İşletme bölgesinde biri İzmir Kemeri, diğeri Söke Kemeri olmak üzere iki istasyon mevcut olduğundan, vuku gelen yanlışlıkları önlemek için Söke Kazasına bağlı Kemer Köyü İstasyonu ile bu köy adının (Sazlıköy) olarak değiştirilmesine”[14] karar verilmiştir.
Bir başka ad değiştirme örneği de karışıklığa neden olan adın değiştirilmesidir. Örneğin “ 3 Ocak 1945 tarih ve 19164 sayılı Kararname ile “ Savaştepe Nahiyesine bağlı Çalı İstasyonu’nun adı şebekede mevcut (Çaltı) istasyonu adıyla iltibas ettiğinden(…) demiryolu muhaberat, muamelat ve nakliyatındaki yanlışlıkları ve gecikmeleri önlemek maksadıyla (Çalıköy) olarak”[15] değiştirilmiştir.
Kütahya-Balıkesir hattındaki Çınar İstasyonu adının değiştirilme gerekçesi ise daha başkadır.”Çınar İstasyonunun adı Diyarbakır ili dâhilindeki Çınar ilçesi adıyla iltibas ettiği ve Çınar İstasyonuna gitmesi gereken bir kısım resmi evrak vs.nin Çınar İlçesine gitmesiyle devlete ve özel kişilere ait işlerde birtakım karışıklığa sebebiyet verdiği cihetle Çınar İstasyonu adının yanındaki köye izafeten (Sindirler)”[16] olmasına 22 Eylül 1945 tarih ve 19702 sayılı Kararname ile karar verilmiştir.
Bazen istasyona verilecek ad karışıklığa gerekçe olacağı gerekçesiyle isim verilecek yerdeki köyün adının değiştirilerek yeni istasyona ad verildiği de olmuştur. Örneğin; 16 Mart 1957 tarih ve 29594 sayılı Kararname ile “Dinar İlçesine bağlı Bozhüyük Köyü dâhilinde klm:361 de Sütlaç-Dinar istasyonları arasında yeniden bir nakliye istasyonu kurulmasına Devlet Demiryolları İşletmesince karar verildiği ve Bozüyük İstasyonu namı ile işletmede bir istasyon bulunduğu, yeni kurulacak istasyona da Bozhüyük dendiği takdirde birçok karışıklığa sebep olacağından Bozhüyük Köyü adının değiştirilerek Yeşilhüyük denilmesine ve bu muhitte yeniden kurulacak istasyona da Yeşilhüyük İstasyonu adının verilmesi”[17] kararlaştırılmıştır.
Bazen de istasyon adının değiştirilmesi iki yerleşim yeri arasındaki anlaşmazlıkları gidermek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Örneğin; 25 Şubat 1961 tarih ve sayılı Kararname ile “7033 sayılı Kanunla Sultandağı adıyla oluşturulan kaza merkezi İshaklı ve Çiftlik kasabalarının birleşmesinden meydana gelmiştir. İki kasaba halkı arasındaki ihtilafın tedricen kalkmakta olduğu, daha da birleşme ve anlaşmalara yardım edeceği düşüncesiyle Afyon-Konya tren hattı üzerinde bulunan İshaklı İstasyon adının kaza adına izafeten Sultandağı olarak değiştirilmesine karar verilmiştir.”[18]
Türkçe olmadığı ve karışıklığa yer veren köy ve mahalle adlarının Türkçeleştirilmesinden sonra çevresindeki meskûn yer adıyla anılan istasyon adlarının da buna benzer bir değişikliğe tabi tutulması gereği TCDD Genel Müdürlüğü tarafından istenilmiştir. Bunun üzerine gerek meskûn yer adıyla anılan gerekse bağımsız bir ada sahip olan istasyonlardan yabancı ad taşıyanlar 5442 sayılı Kanununun 2 nci maddesinin b fıkrası gereğince değiştirilmiştir. Bu kapsamlı değişiklikle bir defada 64 istasyon ya da durağın adları değiştirilmiştir. Değişiklik gerekçesi şöyledir:
Yabancı asıllı köy adlarının ve bunlara bağlı mahalle adlarının Türkçeleştirilmesi işine 5442 sayılı Kanunun 2. maddesi gereğince bir süreden beri devam olunmaktadır.
Bu maksatla Bakanlığımızda kurulmuş olan İlim Heyeti’nin tetkikinden geçen ve adları Türkçeleştirilen (11402) köye ait gerekli işlemler ikmal edilerek bültenleri basılmış ve yeni adlar kullanılmaya başlanılmıştır.
Anacak, köy adları ile anılan istasyon ve durak adlarının henüz değişmemiş olmasının bazı tereddüt ve güçlüklere yol açması tabii bulunduğundan ve D.D.Yolları idaresinden bu konuda yazılar alındığından gerek köy adıyla anılan ve gerekse bağımsız bir ada sahip bulunan istasyon ve durak adlarından yabancı asıllı olanların Türkçeleştirilmesi hizmetin selameti bakımından gerekli görülmüş ve bu maksatla D.D.Yolları idaresinden istenen istasyon ve durak adları çizelgesi Bakanlığımızda kurulmuş İlim Heyeti’nce incelenerek yabancı kökten olanları ve bu bunların yeni adları ilişik tasdikli çizelgede olup yapılan işlem adı geçen kanunun 2.maddesi (b) fıkrasına uygun bulunmuştur.[19]
Adları değiştirilen bu 64 istasyona ait liste yeni adlarıyla birlikte aşağıda gösterilmiştir:
Edirne – İstanbul Hattı:
1 -Kumsayık (Ovacık)
2 -Kurfalı (Kurfallı)
Ankara – Eskişehir Hattı:
1 -Alpıköy (Alpu)
Ankara – Sivas Hattı:
1 -Balışıh (Balışeyh)
2 -Şekilli (Sekili)
3 -Tatbekir (Tatbekirli)
4 -Şefaatlı (Şefaatli)
5 -Çübah (Sarıkent)
6 -Sarımsaklı (Sarımsaklı)
7 -Gemerek (Yeniçubuk)
Irmak – Zonguldak Hattı:
1-Apsarı (Gümüşdüven)
2-Ildızım (Demirçevre)
3-Tefen (Gökçebey)
4-Ayaviran (Ayaören)
5-Derecikviran (Derecikören)
6-Filyos (Hisar)
Samsun – Sivas Hattı:
1-Bekdin (Dekdiğin)
2-Silis (Güzelbeyli)
Erzurum – Sivas Hattı:
1-Kaplıca (Ilıca)
2-Pekeriç (Çadırkaya)
3-Ilıç (İliç)
4-Bizevi (Göcentaşı)
Erzurum – Hudut Hattı:
1-Haran (Yapağılı)
2-Zivin (Süngütaşı)
3-Aşit (Aşıt)
4-Kızılçakçak (Akkaya)
Konya – Eskişehir Hattı:
1 -Apsarı (Değirmenli)
2 -Azariköy (Gözpınarı)
3 -Yasyan (Gölçayır)
İslâhiye – Mersin Hattı:
1-Veysiye (Günyazı)
2-Misis (Yakapmar)
3-Zıpkıcı (Yürekli)
4-Meliki (Konaklar)
Toprakkale – İskenderun Hattı:
1-Payas (Yakacık)
2-Erzin (Yeşilkent)
Fevzipaşa – Malatya Hattı:
1-Elemedik (Yıldız)
Kurtalan – Malatya Hattı:
1 -Garzan (Yanarsu)
2 -Meteris (Bozdemir)
3 -Dalan (Gökçe)
Muş – Yolçatı Hattı:
1-Hün (Beyhan)
2-Külüşkür (Muratbağı)
Narlı – Nusaybin Hattı:
1-Çuha (Akçagöze)
2 -Telhüyük( Karpuzkaya)
3 -Orul (Sekili)
4- Siftek (Konaklı)
5 -Harapnas (Bekçiler)
6 -Tüem (Sayarlı)
7 -Telhamut (Gökçayır)
8 -Arada (Akdoğan)
9 -Telhalif(Toruntepe)
10 -Hilmen(Öncüler)
11 -Külye (Sekidüzü)
Afyon-İzmir Hattı:
1 -Marlık (Ovaköy)
2 -Harta (Söğütlü)
Afyon-Karakuyu-Alsancak Hattı:
1 -Kuşburnu (Kuşçuburun)
2 -Gereniz (Pamukören)
3 -Tazkırı (Dazkırı)
4 -Dombaköy (Dombay)
5 –Kusura ( Doğansu)
6 -Baladız (Gümüşgün)
7 -Gündürlü (Harmanören)
Konya-Adana Hattı:
1 -Mandason (Demiryurt)
2 -Sidrova (Sudurağı)
3 -Böyecik ( Böğecik)[20]
İliç İstasyonu
Adları değiştirilen bu 64 istasyonunun adlarının 1964 yılından değişiklikten bugüne kadar yaşadığı değişimi incelediğimizde bu ad değiştirme kararları ile ilgili bir fikir sahibi olabiliriz.
Aradan çok uzun geçmeden bu defa 18 Eylül 1964 tarihinde İçişleri Bakanlığı tarafından yine “5442 sayılı Kanunun 2 nci maddesinin b fıkrası gereğince; tekerrür etmeleri veya diğerleri ile yazılış ve söyleniş yakınlığına sahip bulunmaları sebebiyle bazı istasyonların adlarının değiştirilmesine” karar verilmiştir.
İstasyon adlarına ait listede daha 8 ay önce adları değiştirilen 7 istasyonda vardır. Bu istasyonların eski ve yeni adları şöyledir:
Narlı-Nusaybin Hattı:
1-Konaklı (Mutluca)
2-Sekili (Yuva),
Erzurum-Sivas Hattı:
1-Çadırkaya (Gözeler)
2-Ilıca (Kaplıca)
İslâhiye-Mersin Hattı:
Konaklar (Güven)
Fevzipaşa-Malatya Hattı:
Yıldız (Yazlak)
Manisa-Bandırma Hattı:
Söğütlü (Dönertaş)[21]
Bu yedi istasyondan altısı yeni ad alırken, Erzurum-Sivas Hattındaki Ilıca olan önceki adı Kaplıca olarak değiştirilmiş olan istasyon tekrar Ilıca adını almıştır. Bu istasyonun adı sonra tekrar Kaplıca, ondan sonrada tekrar Ilıca adını alarak günümüze gelmiştir. 6 Mart 2008 tarih ve 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile “Erzurum İlinde Dadaşkent İlk Kademe Belediyesinin tüzel kişiliği kaldırılarak mahalleleriyle birlikte Ilıca Belediyesine katılmış ve Ilıca İlçesinin adı Aziziye”[22] olarak değiştirilmiştir. Ancak istasyon ismi değiştirilmemiştir.
Ankara Kayseri hattındaki Balışeyh İstasyonunun 1970 yılı kayıtlarında tekrar eski ismi olan Balışıh’ı aldığını görülmektedir.[23]Balışeyh Bucağı 9 Mayıs 1990 tarih ve 3644 sayılı 130 İlçe Kurulması Hakkında Kanun ile ilçe statüsüne [24] kavuşmasına karşın istasyon Balışıh adı ile faaliyet sürdürmektedir.
Erzincan Tercan İlçesi Pekeriç Beldesinin adı 1580 sayılı Kanunun 9 uncu maddesine göre 11 Mart 1963 tarih 6/1502 sayılı Kararname ile Çadırkaya olarak değiştirildiği için[25] istasyon adı da Çadırkaya olarak değiştirilmiştir. Ancak istasyona yakın bir köy olan Gözeler’in adı 8 ay sonra istasyona ad oluyor. Süreç içerisinde Gözeler Köyü, Çadırkaya Kasabasının bir mahallesi olunca istasyon adı de tekrar kasabanın adı olan Çadırkaya olarak değiştirilmiştir.
1967 yılında, Manisa’nın Kırkağaç ilçesi Dönertaş İstasyonu adı da değişikliğe uğrayarak “Bakır” adını almıştır.[26]
Diğer istasyonlardan bazıları da günümüze değişik adlarla gelmiştir. Bunların geçirdikleri değişimlere bakacak olursak;
Irmak-Zonguldak Hattında Zonguldak’ın Hisarönü bucağı merkezindeki Hisar İstasyonu adı 12 Şubat 1969 tarihinde bucağın adını alarak Hisarönü olarak değiştirilmiştir.[27] Hisarönü Belediyesi’nin adının “Filyos” olarak değiştirilmesi, 1580 sayılı Belediye Kanunu’nun 9 uncu maddesine göre, Bakanlar Kurulu’nca 26 Nisan 1999 tarihinde kararlaştırılmıştır.[28] Hisarönü İstasyonu’nun adı da tekrar Filyos olarak değiştirilmiştir.
Irmak-Zonguldak Hattındaki Demirçevre İstasyonuna adı verilen Demirçevre Köyü sakinleri tekrar eski köy adı olan Ildızım adını almak için hukuki mücadele vermiş ve bunu başarmışlardır. Köy adı Ildızım olarak değiştirirlince istasyon adı da tekrar Ildızım olmuştur.[29]Ildızım İstasyonunun mücaviri olan Gümüşdöven istasyonuna adını veren Gümüşdöven Köyünün adı da Alpsarı[30] olarak değiştirilmiş, ancak istasyon adı değiştirilmemiştir.
Yeşilkent Bucağı, Erzin adıyla 19.06.1987 tarih ve 3392 Sayılı Kanun ile İlçe statüsüne kavuşmuştur. Böylece Yeşilkent İstasyonu da eski adı olan Erzin adını tekrar almıştır.[31]
Erzin İstasyonu
2 Kasım 2012 tarihli ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’la “Payas Belediyesi merkez olmak üzere, Dörtyol ilçesi Yakacık Bucağına bağlı Sincan, Kozludere ve Çağlalık köylerinden oluşan Payas ilçesi ve aynı adla belediye kurulmuştur.”[32] Bunun üzerine Payas Kaymakamlığının TCDD’den talebiyle Yakacık İstasyonu tekrar eski adı olan Payas adını almıştır.
İslâhiye-Mersin hattında Konaklar İstasyonun adı Güven olarak değiştirilmiştir.[33]
Listedeki Kayseri-Sivas hattındaki Gemerek olan Yeniçubuk olarak değiştirilen istasyonunun adını almış olduğu Gemerek ilçesinin adı değiştirilmemiş, sadece istasyonun ismi demiryolunun geçmesiyle gelişip büyüyen Yeniçubuk Beldesinin adını almıştır. Daha önce 3 kilometre olan Yeniçubuk Gemerek arası mesafe 300 metreye kadar düşmüş, İçişleri Bakanlığının 17 Haziran 2013 tarihli ve 2013/381 sayılı Sınır Tespit Kararı ile de “Yeniçubuk Belde Belediyesinin tüzel kişiliğinin kaldırılarak Gemerek Belediyesi sınırları içine katılması 5393 sayılı Belediye Kanununun 11 inci maddesi uyarınca uygun görülmüştür.”[34] Şu anda istasyon halen Yeniçubuk İstasyonu olarak hizmet vermektedir.
Listedeki bazı durak ve istasyonlar ise artık bu vasıflarını yitirmişlerdir. Konya-Eskişehir hattındaki Değirmenli, Erzurum-Hudut hattındaki Yapağılı[35], Irmak-Zonguldak hattındaki Ayaören, Afyon-Karakuyu-Alsancak hattındaki Doğansu, Kurtalan-Malatya hattındaki Gökçe, Narlı-Nusaybin hattındaki; Karpuzkaya, Yuva, Mutluca, Öncüler, Sekidüzü İslâhiye-Mersin hattındaki; Yürekli, Konaklar(Güven) artık demiryolu kayıtlarında istasyon ve durak adı olarak geçmemektedir.[36]
Listede adları değiştirilen istasyonlardan bazılarının adları daha öncede değişikliğe uğramıştır. Şöyle ki;
İçişleri Bakanlığınca Konya-Ulukışla Hattı üzerinde bulunan Alaca İstasyonunun adının 14 Nisan 1949 tarihinde (Bögecik) olarak değiştirilmesine karar verilmiştir.[37] İstasyon adı 1964 yılındaki değişikliğe kadar geçen süreçte Böyecik olarak değişmiş 1964 değişikliği ile aslında tekrar eski ismini almış olmaktadır.
Erzurum-Sarıkamış hattı üzerinde bulunan Pravaltı İstasyonunun adı 22 Temmuz 1941 tarihinde Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü tarafından «Aşıt» olarak değiştirilmiştir.[38]
Aşıt İstasyonu
Ad değişiklikleri ile maalesef tarihi yerleşim yerleri ve istasyonlarımızın adları da değiştirilmiştir:
Adı Süngütaşı olarak değiştirilen Zivin’de Urartulardan kalma Zivin Kalesi bulunmaktadır. Köyün bulunduğu bölge 1877-1878 Osmanlı –Rus Savaşında Rus Kafkas Ordusunun bozguna uğratıldığı ve 12-24 Aralık 1914’teki Sarıkamış Harekâtı sırasında çetin çatışmalara sahne olan bir bölgedir.[39]
Adı Yakapınar olarak değiştirilen Misis’te ise Misis Antik Kenti bulunmaktadır.
Adı değiştirilen Azarıköy İstasyonu Azarıköy Dekovil hattının başlangıç istasyonudur. Kurtuluş Savaşı döneminde elde demiryolu döşeyecek yeteri kadar amele taburu askeri ve çevre köylerde erkek kalmadığı içinde kadınların da çalıştırıldığı 60 cm ray açıklığındaki dekovil hattı 15 Haziran 1922 tarihinde (33,5 km) olarak hizmete açılmış, sonra hat 50 km uzunluğa çıkartılmıştır. Ankara’dan Polatlı’ya trenle gelen subaylar, Polatlı’dan Piribeyli’ye menzil araçlarıyla ulaşıyor ve bu dekovil hattıyla Piribeyli’den Azarıköy’e iniyor ve buradan savunma hatlarına ulaşmışlardır. Bu dekovil hattından iaşe ve mühimmat da taşınmıştır. Kurtuluş savaşı devam ederken tahrip edilen bazı demiryollarının tamiri ile eski söküldükleri hatlardaki ihtiyaçlar nedeniyle sökülmüştür.[40] Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa dekovil hattını; “Garp cephesini geriden besleyen o tek küçücük şah damarında, o tek medeniyet yolu”[41] olarak tanımlamıştır.
Azarıköy adının simgesel bir değeri olup, İstasyonu adının değiştirilmesi, Devlet Demiryolları Eski Umum Müdürü ve Nafıa Vekili Behiç Erkin’in anılarını esas alarak “Kurtuluş Savaşı Demiryolculuk” eserini yazan Ziya Gürel tarafından da eleştirilmiştir:
“(…)Şimdi, bize önemli görünen yalnız, Azarıköy’deki sözünü ettiğimiz, görevini yapmış, bitirmiş olan, dekovil hattı değil; Konya hattında “Azarıköy” adında bir ana hat istasyonunun dahi, bugün, bulunmayışıdır. Yeni Tren Kalkış-Varış çizelgelerinde, artık, bir “Azarıköy” adı yoktur. Eski Azarıköy istasyonunun bulunduğu kilometrede şimdi başka bir ad yazılıdır. Böyle olmakla birlikte; ordumuza zamanında büyük hizmetler yapmış olan, Azarıköy istasyonundan kuzeye uzatılmış olan bu dekovil hattı, köyün, dolayısıyla istasyonun adı değiştirilmişte olsa Kurtuluş Savaşı Tarihimizde, hiç kuşkusuz, yine “Azarıköy Dekovili” adıyla anılacaktır.” [42]
Yukarıda ad değişimi süreçleri verilen istasyon ve yöre adlarının değiştirilmesinin çokta bilimsel gerçekliğe uygun yapılmadığını, yöre halkı tarafından da benimsenmediğini zaman içerisinde tekrar eski adların verildiği görülmektedir. Her ad değişikliği yörenin geçmişi ile kopukluğuna da neden olmaktadır.
Demiryolu tarihsel ve endüstriyel mirasına sahip olduğumuz gibi demiryolu istasyon adlarına sahip çıkılması gerekmektedir.
Demiryolu arşivleri, istasyon gibi demiryolu yapıları, vagon depoları, daha az bulunan sinyal kulübeleri, su depoları ile yaratıcı beyinlerin ürünleri olan teknik donanım, köprü ve viyadüklerin yanı sıra demiryolu şirketlerine ait saatler, kantarlar ve mobilyalarla[43] beraber istasyon adlarını da korunacak demiryolu mirasına ekleyebiliriz.
Yavuz Demirkol
[1] Nermi Uygur, “Yer Adları” Türk Dili, S: 187, Ankara 1967, s.502 Aktaran: Harun Tunçel, Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 10, Elazığ 2000, S: 2, S: 23-34,
[2] Sırrı Erinç, “Güneydoğu Avrupa’da Türkçe Ekzonimler” İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni. S: 6, s. 9, İstanbul. Aktaran: Harun Tunçel, Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi C: 10, Elazığ 2000, S: 2, S: 23-34,
[3] Harun Tunçel, “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: 10, Elazığ 2000, S: 2, s: 26.
[4] Harun Tunçel, a.g.e. s. 27.
[5] Resmi Gazete, 18.06.1949, S:7236.
[6] Resmi Gazete, 21.05.1959, S:10210.
[7] http://www.illeridaresi.gov.tr/yapilan-faaliyetler (Erişim tarihi:03.02.2018) Bazı araştırmacılar tarafından Kurul’un kuruluş tarihi olarak 1956, 1957 tarihlerini gösterilmektedir.
[8] İçişleri Bakanlığı, Köylerimiz (1 Mart 1968 Gününe Kadar), Başbakanlık Basımevi Ankara 1968.s.önsöz
[9] Harun Tuncel, a.g.e. s. 27.
[10] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:252.22.10.
[11] İçişleri Bakanlığının Yer Adının Değiştirilmesine Dair Karar’ıyla: Erzincan İli Tercan İlçesine bağlı Altunkent Beldesinin adı “Kargın” olarak değiştirilmiştir. (R.G. 25.07.2009, S: 27299.)
[12] Murat Ergun, Bu İş Güzel Bitti: Tarihin En Anlamlı Kurtuluş Savaşının Hikâyesi, Akis Kitap, İstanbul 2009, s.37.
[13] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:312.14.9.
[14] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:171.32.18.
[15] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:173.1.1.
[16] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:178.16.19.
[17] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:264.9.15.
[18] BCA. Fon No: 030.11.1. Yer Kodu:284.4.18.
[19] BCA. Fon No: 30.11.1. Yer Kodu:303.1.15.
[20] Resmi Gazete, 03.02.1964, S:11623.
[21] Resmi Gazete, 03.10.1964, S: 11823.
[22] Resmi Gazete, 22.03. 2008, S: 26824 (Mükerrer).
[23] T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü, İstasyon ve Durakların Alfabetik Mesafe Cetveli, TCDD Matbaası İzmir 1970, s.10.
[24] Resmi Gazete, 20.05.1990 ,S : 20523
[25] BCA. Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No:168. 14.1.
[26] BCA, Fon Kodu: 30-11-1-0. Yer: 331.47.9. 12.12.1967.
[27] BCA, Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer: 341.6.9. 12.02.1969.
[28] Resmi Gazete, 12.05.1999, S: 23693.
[29] http://www.ildizimvakfi.com. Erişim tarihi 29.01.2018.
[30] https://alpder18.blogspot.com.tr/ Erişim tarihi 03.02.2018.
[31] Resmi Gazete, 04.07.1987, S: 19507.
[32] Resmi Gazete, 06.12.2012, S: 28489.
[33] [33] T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü, İstasyon ve Durakların Alfabetik Mesafe Cetveli, TCDD Matbaası İzmir 1970, s.54-55.
[34] Resmi Gazete, 18.06.2013 S:28681.
[35] Yapağılı Durağı’nın eski adı olan Haran’a adını veren Haran Köyünün adı Kırkdikme olarak değiştirilmiştir. Yeni durak adı verilirken ad olarak Kırkdikme değil, Kırkdikme ’ye 3,5 km uzaklıktaki yakın bir yerleşim olan Yapağılı Köyünün adı verilmiştir.
[36] TCDD Trafik ve İstasyon Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Teşekkülümüz Teşkilatında Trafik Hizmeti Verilen
İşyerlerinin Statülerinin Düzenlenmesi, 627 No.lu Tamim, 12.07.2017.
[37] Resmi Gazete, 14.04.1949, S:7182. BCA, Fon Kodu: 30-11-1-0. Yer: 204.8.16, 30.03.1949.
[38] Resmi Gazete, 22.07.1941, S:4866.
[39] General Nikolskı, Bir Rus Generalinin Anlatımıyla Sarıkamış Harekâtı 12-24 Aralık 1914, Kariyer Yayınları, İstanbul 2010, s.10.
[40] Ziya Gürel, Kurtuluş Savaşı Demiryolculuk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2011, s.124-131.
[41] Ruşen Eşref Ünaydın, Atatürk’ü Özleyiş II, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul 1998, s.115.
[42]Ziya Gürel, age. s.131.
[43] Yonca Kösebay Erkan, “Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari̇ ve Korunması“, Yayınlanmamış Doktora Tezi̇, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2007. s.142.