Bir Endüstri Mirası Örneği:1-DDY Karadeniz Ereğili Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği

Tarihçe

Yörede üretilen kömür ile odun ve keresteyi demiryoluyla taşımak düşüncesi, 1925 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin⁽¹⁾ gündemine girmesine karşın, söz konusu Ereğli-Ankara demiryolu ülkenin ekonomik durumu ve II.Paylaşım Savaşı koşulları nedeniyle yirmi sekiz yıllık bir gecikmeyle, (1933-1925=8;1953-1933=20; 8+20=28) ancak 1953 yılında hizmete⁽²⁾ açılmıştır.

Elli altı yıl yük (özellikle kömür, kömür üretim ocaklarında kullanılan ağaç direk/maden direği, endüstriyel amaçlı kullanımlara ait araç-gereç) ve insan (işçiler, yöre halkı) taşıyarak hizmet veren bu demiryolu ulaşım hattı, 2009 yılında iptal edilince; önce hattı oluşturan raylar söküldü, sonra çalışanlar ve bu ulaşım hattan yararlananlara hizmet veren Kdz.Ereğli ve Kandilli’deki Devlet Demiryolları İşletmesi’ne (DDY) ait hizmetevi, lojman, büro, yolcu salonu, büvet (küçük büfe), ayakyolu, işlik gibi yapılar kullanım dışı kalması sonucu yıkıldı.

Ama, bu demiryolu hattında buharla çalışacak lokomotifler için yapılan ve oldukça büyük bir yapı (hangar türü bir yapı) olan “DDY Kdz.Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği” adlı taşınmaz, doğanın koşulları ve yaşayanların olumsuz müdahalelerine karşın, görkemli duruşuyla hala ayakta.

1981 yılında “arkeolojik sit alanı” kararı, 1997’de “taşınmaz kültür varlığı” tescili gibi kavramlar ilçe gündemine girdiğinde; adı geçen yapıyla sınırdaş konumunda olan “Cehennemağzı Mağaraları” 1986 yılında, “Akheron Vadisi Nekropol Alanı” 1996’da sit alanı olarak kararlaştırılırken; “DDY Kdz.Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği” adlı yapının gözden ve dikkatlerden kaçması, en hafifinden bir sözle “bakıp da görmemek” eylemiyle açıklanabilir.

Taşınmazın Bulunduğu Alan Ve Bu Alanın Yakın Çevresinde Yapılan Çalışmalar

Kdz.Ereğli kent merkezinde Süleymanlar Mahallesi Hasan Canver Sokak adresinde eski Kozlu karayolu üzerinde bulunan bu yapı ve yakın çevresi, “Akheron (Acheron) Vadisi Nekropol Alanı” ve “Cehennemağzı Mağaraları” adlı sit alanlarıyla⁽³⁾ sınırdaş derecede yakın olup;

Akheron Vadisi adlı alanda “arkeolojik amaçlı yüzey araştırması ve kurtarma kazısı”, “arkeojefizik (arkeolojik amaçlı jeofizik rezistivite/özdirenç) etüt çalışması” yapılması konularında 2012 ve 2013 yıllarında Kdz.Ereğli Belediyesi ve ÇEKÜL Vakfı adına ilgili kurumlara resmi yazılarla başvurup⁽⁴⁾, girişimlerde bulunarak; kurumsal anlamda ilişki kurdum.

Bizzat kaleme aldığım “Akheron Koyağı Nekropol Alanı Çevre Düzeni Projesi” adlı çalışmayı Kdz.Ereğli Belediyesi’nin üye olduğu Tarihi Kentler Birliği’ne sundum ve Tarihi Kentler Birliği’nden“ işe başlangıç” anlamında “10.000,00 TL” hibe türü parasal destek⁽⁵⁾ sağladım.

Yukarıda belirttiğim bu çalışmalardan Akheron Vadisi Nekropol Alanı’nda:

-“Arkeolojik amaçlı kurtarma kazısına” başlanıldı; “arkeojefizik etüt çalışması” yapıldı; ama, her iki çalışma sürdürülemedi, sürdürülmedi.

-Devlet Demiryolları’na ait yapıların taşınmaz kültür varlığı olarak tescili konusundaki girişimşimlerimin başvuru düzeyinde kalması üzerine, söz konusu yapıların bir bölümü yıkıldı; geriye sadece “DDY Kdz.Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği” adlı “hangar” kaldı; o da taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilemedi, tescil edilmedi.

Endüstri Mirası

Son yıllarda dillendirilmeye başlanan “endüstriyel amaçlı kullanımlar”, “endüstri arkeolojisi” kavramları, 2006 yılında “Uluslarası Anıtlar ve Sitler Konseyi”nin (ICOMOS) gündeminde  “endüstri mirası” adıyla yer aldıktan sonra “Endüstri Mirasının Korunması Komitesi (TICCIH) kurulmasıyla⁽⁶⁾; endüstri mirasının korunması, incelenmesi, belgelenmesi ve yorumlanması daha bir önem kazanarak, örgütsel bir yapıya kavuştu.

1829 yılında kömürün bulunması ve 1848 yılında üretimine başlanmasıyla kömür üretim tesisleri ve kömürle ilgili diğer endüstri tesislerinin kurulması sonucu bir endüstri kenti olan ve bu kimlikle anılan Zonguldak’ta “korunmuş, incelenmiş, belgelenmiş, yorumlanmış” endüstri mirası niteliği taşıyan taşınır ve taşınmaz kültür varlığı yok denecek kadar azdır.

“Cumhuriyet Dönemi” ile özdeşleşen “Kömüre Giden Demiryolu⁽⁷⁾” adlı projenin ayakta kalabilmiş bu yapısının “endüstri mirası⁽⁸⁾” olarak belgelenip, kültür amaçlı hizmetlerde kullanılmak üzere bir işlev kazandırılarak, gelecek kuşaklara aktarılmasının olmazsa olmaz koşulu, söz konusu yapının “taşınmaz kültür varlığı” olarak tescil edilmesidir, düşüncesinden hareketle adı geçen sanayi yapısının endüstri mirası olarak değerlendirilmesi hususunu içeren on iki sayfa yazılı, iki sayfa görsel belgeden oluşan dosyayı⁽⁹⁾ 17.03.2017 tarihinde Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü’ne bizzat sundum ve bu başvurum, görüşülmek üzere Kurul’un⁽¹⁰⁾ gündemine alındı.

Uygulama Örnekleri

Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü’ne (TCDDY) ait terk edilen yapılar (tren istasyonu/gar, hangar, işlik, yolcu salonu, büro, hizmetevi, lojman, büvet, ayakyolu…) ile kullanılmayan diğer araç ve gereçler (lokomotif, şimedifer, tren, marşandiz, dekovil, vagon, kompartıman…) günümüzde endüstri mirası olarak kayıt altına alınıp; toplumsal ve kültürel hizmetlere yönelik farklı işlevler kazandırılarak değerlendirilmiştir.

Örneğin Bayındır ve Nazilli’deki⁽¹¹⁾ hangarlar, Ödemiş’te eski istasyon yapısı gibi endüstriyel amaçlı kullanımlar, endüstriyel kökenli taşınmaz kültür varlığı (endüstri mirası) olarak tescil edildikten sonra yakın çevresindeki alan da sosyal donatılarla düzenlenerek hizmete sunulmuştur.

Kişisel Önerim: “Herakleia Pontike Kazıevi Ve Arkeolojik Değerler Salonu”

DDY Kdz. Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği adlı taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edildikten sonra yapılacak rölöve, restorasyon ve restütüsyon projelerinin uygulamasıyla “kazıevi ve arkeolojik değerler salonu (Herakleia Pontike Kazıevi ve Arkeolojik Değerler Salonu) olarak düzenlenebilir.

Resmi kayıtlara göre altısı Alaplı’da, on sekizi Kdz.Ereğli’de olmak üzere Zonguldak’ta toplam kırk dört adet arkeolojik sit alanı olup, yörede yapılacak kazı çalışmaları sonunda ortaya çıkan değerlerle birlikte farklı yollarla ele geçen nicel ve nitel yönden taşınabilir özellikler içeren buluntuların, bu yapıda saklanması; yapılacak düzenlemeyle sergilenip yöre halkı ve diğer ziyaretçilerle buluşturulması; yapının tescilinde dikkate alınacak “belge değeri”, “eğitim değeri” “işlevsel değeri”, “süreklilik değeri” gibi ölçütlerle birebir örtüşen bir uygulama olması yanında;

Geçmişteki kullanımıyla bir “endüstri mirası” örneği olan “DDY Kdz.Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği” adlı taşınmazın; “koruma-kullanma dengesi” ilkeleri çerçevesinde projelendirilip, “Herakleia Pontike⁽¹²⁾ Kazıevi ve Arkeolojik Değerler Salonu” gibi farklı bir işlev kazandırılarak gelecek kuşaklara aktarılması, geçmişle günümüz arasında ilgiyi/ilişkiyi kuran bir ilk olacaktır.

Raif TOKEL-ÇEKÜL Vakfı Temsilcisi

DİPNOTLAR

⁽¹⁾ Ereğli-Ankara demiryolu hattıyla ilgili 20.01.1341 (1925) tarihinden 24.10.1962 tarihine kadar toplam on adet yasa kabul edilmiş olup; bu konuda ilk yasa 26.01.1341(1925)/548 Tarih/Sayılı Ereğli-Karadere Şimendiferleri İnşaat ve İşletmesi Hak-kındaki Yasa’dır. Not: Yukarıda belirtilen yasaların uygulanması evresinde kentin adı “Kdz.Ereğli” değil, “Ereğli”dir.

⁽²⁾ Ereğli – Kandilli Demiryolu (Kdz.Ereğli-Armutçuk Demiryolu) Güzergah: Ereğli – Armutçuk (2009 yılında söküldü),

Hat: I, Cinsi: Normal, Km’si: 15.559 km, Yıl: 1953, Kaynak: Cumhuriyet Döneminde Açılan Hatlar, TCDDY, www.tcdd.gov.tr

⁽³⁾ “Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun “15.07.1996 4778 Tarih/Sayılı Kararlarıyla Acheron Vadisi Nekropolü I. ve III.Derece Arkeolojik Sit Alanı”,13-14.03.1986/2131 Tarih/Sayılı Kararlarıyla Cehennemağzı Mağaraları I. Derece Arkeolojik ve Doğal Sit Alanı” olarak kabul edilmiştir

⁽⁴⁾ Konuyla İlgili Olarak Yaptığım Yetkili Kurum ve Kuruluşlarla Yazışmalar (…..Tarih/Sayı):

– Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü (10.02.2011/197, 05.07.2011/1061),

-Ulaştırma Bakanlığı DDY Genel Müdürlüğü (10.05.2011/573),

-BEÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Başkanlığı (10.02.2011/1493, 17.01.2014/56),

-Kdz. Ereğli Müzesi (06.12.2011/1811, 03.01.2012/7, 03.02.2012/46, 08.10.2013/447, 31.11.2011/1802 19.08.2013/453),

-KTB Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü (27.05.2013/105573),

-Tarihi Kentler Birliği (11.05.2012/654, 28.02.2013/303, 12.04.2013/19),

-Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü Jeofizik Etüt Müdürlüğü (13.01.2014/26, 04.02.2014/1353)

-Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı (BAKKA, 13.01.2014/26),

-Batı Karadeniz Kalkınma Birliği (BAKAB,13.01.2014/28)

-Zonguldak Valiliği İl Özel İdaresi İmar ve Kentsel İyileştirme Müdürlüğü (05.02.2014/62)

⁽⁵⁾ Bizzat kaleme alıp Tarihi Kentler Birliği “Üç Yılda Üç Yüz Eser Hibe Yardımı Programı”na sunduğum “Akheron Koyağı Nekropol Alanı Çevre Düzeni Projesi” adlı projeye, Tarihi Kentler Birliği’nden sağladığım “10.000,00 TL” hibe türü parasal destek, Kdz.Ereğli Belediyesi yetkili müdürlüklerince kullanılamadı, kullanılmadı.

⁽⁶⁾ “Kömüre Giden Demiryolu” Cumhuriyet Dönemi’nin önemli ulaşım projelerinden biri olup; dönemi yaşayan kişilerin (Kozlu Halkevi üyesi babam Mehmet TokeL, amcam Ömer Tokel, Zonguldak Halkevi üyesi Behzat Baruönü’nün anlatımları) sözlü aktarımlarına göre bu sözün Cumhuriyet’in 10’uncu Yıl Marşı’nın sözlerini yazan ozanlardan (Faruk Nafiz Çamlıbel, Behçet Kemal Çağlar) Behçet Kemal Çağlar’a ait olduğu söylenir.

⁽⁷⁾ Dosya Konusu Endüstri Mirası: 03, Endüstri Mirası, TMMOB, Mimarlar Odası, Ankara Şubesi Bülteni, Sayı:45, Kasım.2006, s:4-5

⁽⁸⁾ “Endüstri mirası, sanayi kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari ve bilimsel değere sahip kalıntılarının içerir. İmalathane ve fabrikalar, makineler, atölyeler, madenler ile işleme ve arıtma alanları ambarlar ve depolar, enerji üretim ve iletim tesisleri, demiryolu, liman gibi ulaşım alanları ayrıca sanayi alanlarındaki yapılardan oluşur.” Endüstri Mira Eğitim Paketi (ex – change Istanbul – Marseılle) Endüstri Mirasını Görünür ve Anlaşılır Kılmak, ÇEKÜL Vakfı, İstanbul.2010, S: 5”

⁽⁹⁾ Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’na Sunduğum 17.03.2017/509 Tarih/Sayılı Dosyanın Ekindeki Dokümanlar:

“Bilgi Notu (Kömüre Giden Demiryolu)”,

“Harita (Cumhuriyetin 10’uncu Yılında Demiryollarımız)” ,

“İmar Durumu (Akheron Vadisi Nekropol Alanı)”,

“Yazışma Örnekleri: Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü (10.02.2011/197, 05.07.2011/1061) Ulaştırma Bakanlığı DDY Genel Müdürlüğü (10.05.2011/573 )

⁽¹⁰⁾ 17.03.2017 tarihli dilekçem üzerine Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu 01.06.2017/3689 Tarih/Sayılı Kararı’nda “DDY Kdz.Ereğli Lokomotif Bakım ve Onarım İşliği” binası endüstri mirası kapsamında değerlendirildiği ve ‘korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı” niteliğinde olduğu” belirtilmiştir.

⁽¹¹⁾ MİMARLIK, Dosya:2014, Ulusal Mimarlık Ödülleri: Yapı Dalı / Koruma – Yaşatma, Başarı Ödülü: TCDD Hangar Binaları Restorasyonu, Nazilli-Aydın, Mimar: Şerife Türk Derin, TMMOB Mimarlar Odası Süreli Yayını, Sayı: 377, Mayıs-Haziran.2014, S: 41, İstanbul.2014

 ⁽¹²⁾ Herakleia Pontike, Kdz.Ereğli’nin antik çağdaki adı olup; tiranlıkla yönetilen MÖ:550 yılında kurulmuş bağımsız bir site devletidir.

NOT: Kapak fotoğrafı AltanAtaman arşividir