Filyos-Ereğli Elektrikli Tren İşletme Etüdü

Elektrikli demiryolların buharlı hatlara nispetle aşağıda zikredeceğim muhassenatının büyüklüğü karşısında Avrupa demiryol idareleri şebekelerinin her gün bir parçasın1 daha elektriklemeğe çalışıyorlar.

Fakat her hangi bir hattın elektrik kuvvetiyle çalıştırılması buharlı işletmeğe nispetle muhassenatlı olacağına dair umumi bir hüküm vermek caiz ve kabil olmayacağından her idare elektrik inşaatına teşebbüs etmeden evvel vaziyeti uzun uzadıya tetkik etmeğe mecbur olmuştur.

Bu tetkikatın hemen hepsini de tetkika mevzu teşkil eden mesele mevcut bir hattın yapısını tebdil etmeden onu elektrikle işleyecek bir hale ifrağ için sarf edilecek paranın ancak işletmeden elde edilecek tasarrufa örtüle bilip örtülemeyeceğini anlamaktır. İşletme tasarrufunun bu masrafı örtebilmesi ancak sıkı ve faal bir işletmenin vücuduna mütevakkıftır. Yoksa masrafı zaten az küçük bir işletmede elektrik yüzünden istihsal edilecek tasarruf da az olacağından böyle bir hattı elektriklemek mevzubahis olamaz, nitekim İsveç’te elektrikliye kudreti gayet çok olduğu halde orada mevcut 17 bin kilometreye karip demiryolundan elektriklenmiş olanların tulü bin kilometreyi ancak bulabiliyor.

Bir işletmede yevmiye şu ve ya bu adette tren yapılırsa o hattın elektriğe tahvili caizdir, kabilinden umum bir kaidenin de vaz’ına imkan bulunmadığı için hatlarını elektriklemeye niyet eden her demiryol idaresi, kudreti elektrikiyenin istihsal masrafını hattın haline ve işletmenin kesafetine göre mubayaasına lüzum görülecek elektrik lokomotif1erin adedini, eski buharlı lokomotiflerin nerede istimal edebileceğini yahut bunları hangi şerait altında elden çıkarabileceğini, elektrik tesisatı için istimali lazım gelen malzemenin memleketten yahut hariçten kaça mubayaa edilebileceğini, buharlı işletmede kömürü hariçten yahut memleket dahilinden tedarik ettiğine göre bunun terki halinde ne kadar tasarrurat temin edebileceğini ve elektrik işletmesinin temin edeceği diğer bir çok fevaidin paraya tahvilinde elde edilecek neticenin derecesini uzun uzadıya tetkik ve hesap etmeğe mecburdur.

Avusturya hükümeti, memleketin ana yol1arından birisi olan 314 kilometrelik Viyana – Salzburg hattını elektriklemek için biri Devlet Demiryolları idaresine diğeri elektrik sanayine mensup iki fenni komisyon vasıtasıyla bir birinden tamamen müstakil iki etüt yaptırmış ve bunları bitaraf mütehassıslardan mürekkep üçüncü bir komisyon marifetiyle tetkik ettirerek nefsel’emre muvafık olduğuna itimat edilebilecek üçüncü bir rapor elde etmiştir.

Bu etütler neticesine göre: Viyana-Salzburg hattının elektriklenmesi 144 milyon Avusturya şilininin sarfına tevakkuf etmektedir. Buna mukabil buharlı işletmeye nispetle elektrik işletmesi senevi 9,5 milyona karip bir tasarruf temin ediyor. İlk tesisat masrafının 30 sene zarfında amorti edilmesi için 12 milyona karip bir meblağın tediyesi lazım geldiğine göre demiryol idaresinin 30 sene müddetle senevi 2,5 milyona karip zahiri bir açığı olacağını gösteren elektrik taraftarları, 30 sene sonra edevatı muharrikenin tecdidi için sarf olunacak paranın ilk senelere nispetle iki misli olması lüzumunda nazarı itibara alınmadığına rağmen, elde edilecek senevi 8 milyon şilinden fazla bir istifadenin istisgar edilmeyeceğini ileri sürmekle beraber, elektrik işletmesinin kolaylıkla rakkama tahvil dilen binlerce muhassenatının senevi laakal 1,5 milyon şilinlik bir tasarruf daha temin edeceğini ve mütebaki 1 milyondan az açığın elektrik sayesinde tevessü edecek işletme yüzünden kolaylıkla örtülebileceğini ve zaten 1926 istatistiğine göre senevi 566 milyon şilin masrafı olan Avusturya Devlet Demiryolları için 1 milyon şilinin bahsi bile caiz olmadığını zikrederek hattın behemehal ve bir an evvel elektriklenmesini tavsiye etmektedirler.

1928 senesinde yapılmış yeni bir etüt olduğu için misal olmak üzere arz ettiğim Viyana-Salzburg hattına ait raporda hattın elektriklenme prensibine değil, otuz sene sonra elde edilecek fevaidin şimdiden hesaba katılmasına ve elektrikleme ameliyatında istical edilmesine itiraz eden fakat akalliyette kalan komisyon azasının noktai nazarını söylemezden evvel elektrikli demiryolları muhassenatı ile beraber muhaliflerin. serdettikleri mehaziri zikredelim:

Elektriğin buhar yerine kuvveti cerriye olarak istimali halinde kömür fiatiyle elektrik fiatı arasındaki fark, müstahdeminden yapılabilecek tenkihat ve edevatı muharrike tamiratında ve tecdidatındaki masraf farkları hep elektrik lehine adeden tespit edilebilecek fevait ise de, elektriğin, kıymetini para ile göstermek müşkül olan daha birçok muhassenatı vardır ki onları da dört kısma ayırmak lazımdır.

· Terakkiyatı fenniyeyi takip eden bir idare için gözden kaybolmayanlar,

Şurada tadar edilecek olan bu fevaidin ekserisi elektrik işletmesinde azami süratin tezyidi, demaraj ve frenaj esnasında az vakit kaybedilmesi, kömür ve su almak için tevakkufa ihtiyaç olmaması gibi avamilin tesiri ile ticari süratlerin artmasından, lokomotif kuvvet cerriyelerinin artırılmasından ve kömür dumanı rahatsızlığının izale edilmesi gibi esbaptan mütevellittir.

1-İşletme emsaline doğrudan doğruya tesiri olan fevait:

· Ticari süratin tezayyudenden dolayı vagon devir müddetlerinin azalması ve bu yüzden az vagonla iş görebilmek ve komşu hatlara verilmekte olan vagon kiralarından tasarruf, İhtiyari katarların adedinin tenkisi,

· Elektrik motorlu vagonlar istimali suretiyle banliyö trenlerinin ihtiyaca göre az ve ya çok adette vagonlardan terkibi ve sık sık tren yapılabilmesi,

· Katar süratlerinden dolayı uzak mesafelerde tayyare, yakın mesafelerde otomobil rekabetine karşı koyabilmesi,

· Kömür dumanından kurtulmak sayesinde yolcuların katarlara rağbet etmesi,

· Süratten dolayı bilhassa beynelmilel hatlarda buharlı çalışan hatlara rekabet edilmesi,

· Yine dumanın tesiriyle sık sık tamire muhtaç olan vagon boyaları, istasyon hallerindeki demir inşaat ve sairenin tamiratında tasarruf,

· Tren teşkil istasyonlarında ve trenlerde vagon tathiratından tasarruf.

· Telgraf ve telefon hututunun kablo içinde olması dolayısıyla bunların tamiratından tasarruf,

· Buharlı trenlerin saçt1ğı kıvılcımlardan dolayı işletme idarelerinin sık sık tesviyesine mecbur olduğu tazminatın tasarrufu

2-Zamanla işletme emsalinin tenkisine yardım edecek muhassenat:

· Elektrik lokomotiflerinde muavinsiz yalnız bir makinist bulunması usulünün gittikçe taammümü,

· Sürat sayesinde sık sık tren yapabilmek yüzünden demiryolunun çift yahut üç hatlıya tahvilinin atiye taliki,

· Bundan evvel bahsi geçen personel ve tamirat ve kuvvei cerriyede yapılacak tasarrufatın işletmenin kesafeti ile mütenasip olarak artması.

3-Emniyete müteallik muhassenat:

· Lokomotif makinistinin yolu daha iyi görebilmesi,

· Ranfor lokomotiflerine ve rampalar üzerinde sefer trenleri yapmağa ihtiyaç kalmaması,

· Sürat sayesinde teahhurların kazanılması,

· Telgraf ve telefon tellerinin kablo halinde bulunması sayesinde muhaberatın arızaya uğramaması, bilhassa uzak istasyonlar arasında telefon muhaberesinin temin edilebilmesi,

· Kömürü olmayan memleketlerin mahrukat hususunda ecnebi memleketlere tabi olmaması. Bilhassa buralardaki grev, harp ve saire gibi hadisattan müteessir olmaması.

4-Diğer fevait:

· Lokomotif ve tren personeli için daha sıhhi bir servis,

· Hattın ve bilhassa büyük manevra istasyonların civarında oturan halkın sıhhatinin ve rahatının dumanla izalesinin men’i,

· Buharlı işletmede kömür depolan için tahsisine mecburiyet olan arazının kazanılması,

· Su cenderelerinin ve makine tenderlerinin lağvı dolayısıyla istasyon hatları tulünden daha ziyade istifade dilmesi. Eskimiş buhar işletmesi sisteminde asri teceddütlere göre yapılması zaruri olan tadilatın, sistem değişmesi dolayısıyla kolayca icrası.

· Elektrikleme inşaatı sayesinde memleketin sanayine ve iktisadiyatına hizmet.

Dereceleri para ile gösterilmeyen mehazire gelince

bunlar da şu sınıflara ayrılabilir:

· Bir hattın elektriklenmesiyle buharlı işletmeye devam edecek hatların zararları.

· Seyrüsefer emniyetine iras edilecek zararlar.

· Fenni mehazir.

· Civardaki sanayinin mutazarrır olması.

· Mali mehazir

1 – Buharlı işletmeye devam edecek hatları müteessir eden mehazir

· Bu hatların malzemei muharrekesini tecdit için bütçelerine koyacakları paranın elektriklenecek hattın lehine, sarf edilmesi ve buharlı kalacak olan hatların asri teçhizata malik lokomotif mubayaa edememeleri,

· O müstamel ve eski sistem lokomotifleri kullanmak mecburiyetiyle kömür sarfiyatının çoğalması,

· Bu eski lokomotiflerin tamirat masrafının da ziyade olması,

· Buharlı işletmenin müstahdemin münhalatına istedikleri gibi personel intihap edemeyip elektriklenecek hattan artan personeli almağa mecbur olmaları.

2 – Seyrüsefer emniyetine iras edilecek zararlar:

· Kudreti cerriyenin bir merkezden gelmesi dolayısıyla bu merkezde tahassül edecek kasdi ve ya gayri kasdi bir arızanın bütün seyrüseferi tevkife sebep olması,

· Yüksek tevettür yüzünden personelin yeni yeni tehlikelere maruz kalması, Cereyanı elektriklinin sebebiyet verebileceği yangınlar dolayısıyla malzemenin tehlikeye maruz kalması,

· Vagon tahmilatında gabarinin geçirilmesi halinde elektrik nakillerine çarpmak suretiyle tehlikeler tahaddüsü.

· Nakilleri taşıyan direkler yüzünden ve büyük istasyonlarda hatların üstünün kamilen tellerle örtülmüş olması yüzünden işaretlerin iyice görülememesi.

· Elektrik tellerinin de kopmasını tevlit eden tren kazalarında tren lokomotiflerinden istifade edilemediği gibi başka bir lokomotifle vak’a mahalline kadar gelinememesi.

3 – Fenni mehazir:

· Elektrikli lokomotif inşaatı henüz yeni olduğundan bu hususta tekemmül etmiş bir şekil hakkında tecrübenin noksanı, Memlekette mevcut ve kabul edilmiş bir elektrik sistemi dolayısıyla başka sistemlerin kabulünde serbest bul bulunulmaması,

· Büyük kuvvei cerriye ve büyük miktarı taciller dolayısıyla cer tertibatının fazla kuvvetler tesirine maruz kalması,

· Süratin fazlalığı dolayısıyla fren sabalarının fazla aşınması ve fren aksamının büyük kuvvet tesirlerine maruz kalması.

4-Civardaki sanayiin zararları:

· Fabrikalara giden ve fabrikalar tarafından inşa edilen hatların daha büyük masraflarla elektrik nakillerini havi olarak inşa edilmesi mecburiyeti, yahut fabrika dahilinde elektrik nakillerinin tesisine imkan yoksa manevralar için hususi buhar lokomotifleri bulundurmak mecburiyeti.

· Elektrikli yolların tamiratının pahalı olması,

· Fabrika dahilinde elektrik nakil tellerinin bir çok tehlikelere sebep olması ve bunlar yüzünden vinçlerin kolaylıkla istimal edilememesi.

5-Mali mehazir:

· Ecnebi sermayesine ihtiyaç olması ve bu sermayenin büyük bir kısmının yine memaliki ecnebiyeden alınacak malzeme mubayaatına tahsisi,

· Düyunu umumiyenin artması,

· Hali hazırda istikrazlara yüksek faiz vermek mecburiyeti,

İşte bu muhassenat ve mehazirin yekdiğerini imha ettiğini nazarı itibara alan komisyon azasının akalliyeti bundan evvel elektriklenmiş olan diğer hatların işletme netayici hakkında katiyet elde etmezden evvel Viyana – Salzburg hattının elektriklenmesinde istical edilmemesi mütalaasında bulunuyorlar.

Bu zevat 30 senelik imha müddeti zarfında her sene 2,5 milyon şilinlik kadar bir açığın vücudunu mütalaalarında isabet bulunduğuna delil olarak gösteriyorlar. Hatta bazıları elektriğin fevaidinden birçoğunu mesela fazla sürati ve fazla hamuleyi, buhar vasıtasıyla de temin etmenin kabil olacağını ileri sürerek elektriğe sarf edilecek paranın cüz’ü bir miktarıyla hattı ağır lokomotiflere tahammül edebilecek surette takviye etmeyi ve son sistem buhar lokomotifleri" mubayaa eylemeyi taysiye ediyorlar.

Buraya kadar serdedilen mülahazat mevcut ve buharla işletilen bir hattın elektriğe tahvilinden mütevellit masrafın işletme tasarrufatiyle örtülebilip örtülemeyeceği noktasına matuftur.

Hâlbuki henüz inşa edilmemiş olan bir hattın elektrikle işleyeceği mülahazasıyla tesisi halinde doğrudan doğruya yolun inşasına tahsis edi1ecek paradan da bir tasarruf temini kabildir ki bu sayede elektrik tesisatı için yapılacak fazla masrafın kısmen veya tamamen bu tasarrufatla örtülebileceğini nazarı itibara almak lazımdır.

Filhakika elektrik lokomotifleri dik meyillerde süratten fedakârlıkta bulunmağa ihtiyaç göstermeden kabiliyeti cerriyelerini tezyit edebileceği dolayısıyla buharlı işletme için kolaylıkla kabulüne imkân olmayan dik meyillerin ve yekdiğerinden müstakil muharrik tekerlek grupları teşkil edebilmek sayesinde de yol münhanileri 200 metrelik nısıf kuturların kabul edilebilmesi yol inşaat masrafını tenzile medar olur.

Belge e40003.me.metu.edu.tr/Elektrifikasyon/50Yil.html

İşte Karadeniz kömür mıntıkasında inşası mutasavver Filyos-Ereğli hattının arızalı araziden geçmesi bu hattın elektrikli olarak inşası ve işletilmesi fikrini uyandırmıştır.

Bir taraftan bu hatta gayet kesif bir kömür nakliyatı bulunacağı, diğer taraftan kömür madenlerinde teraküm edip harice sevk olunmağa değeri olmayan fakat bir elektrik santralinde kolaylıkla ihrak edilebilen toz kömürün ucuz mubayaa edilebilmesi sayesinde kudreti elektrikiye istihsalatının pahalıya mal olmayacağı mülahazaları bu fikri takviye etmektedir.

Filyos – Ereğli hattı üzerinde bir senede limanlara nakledilecek kömür miktarını 1 milyon ton olarak kabul edecek olursak boş vagon ve dahile yapılacak kömür ve saire nakliyatıyla beraber ham hamule yekununun kısmen bir, kısmen diğer istikamette olmak üzere, 2–2,5 milyon ton arasında bulunacağı tahmin edilebilir.

Bu hamule de yevmiye 750–800 zer tonluk 4–5 çift trenle kaldırılabilir. Bu ağırlıktaki trenler için kullanılacak lokomotiflerin en dik yokuşlarda takriben 3000 beygir km kuvvetine ihtiyaçları vardır ki ayni zamanda yolda bulunması ihtimali olan bu bir biri üstüne vasat kuvvetle çalışan 4 lokomotifin ve iki manevra makinesinin birden kudreti elektrikiyeye ihtiyacı elektrik tenvir ve teshini ve depolar kuvvei muharrikesi ihtiyacıyla beraber 7000 -7500 kilovatlık bir santral sayesinde tatmin edilebilir.

· Böyle bir santralin tahmini inşaat ve tesisat masrafı: 2.000.000 lira

· Bakır nakiller, izolatörler, demir sütunlar ve sütun temelleri ve sairenin montajı ile beraber kilometre başına 9000 liradan( İsveç’te7000 ve Avusturya’da 7500 lira raddesinde hesap ediliyor) baliğ olacağı masraf: 720.000 lira

· Telgraf ve telefon hatlarının kablo halinde vaz’ı icap ettiğine göre bunun için kilometre başına 3000 liradan (Avusturya’da 46–100 damarlı kablolar vaz’ı halinde kilometre başına takriben 9000 lira) tahminen baliği: 240.000 lira

· Elektrikleme yüzünden tahassül edecek mecmu masrafın kadar bir meblağa baliğ olacağı kaba bir tahminen ile hesap edilebilir: 2.960.000 lira

Burada transformatör istasyonları nazarı itibara alınmamıştır. Çünkü hattın takriben vasatında inşa edilecek ve 15000 volt tevettürü haiz bir santralin hattın her iki nihayetine kadar vereceği cereyanı elektrikinin bu mesafelere 10- 12 bin voltluk bir tevettür ile vasıl olacağı ve bunun da iyi bir işletme tevettürü olduğu düşünülmüştür.

Şimdi elektrikli işletmenin yukarıdan beri sayılan ve burada para ile ifadesi müşkül olan fevaidinden sarfınazar yalnız mahrukat yüzünden vuku bulacak tasarrufu tahmini olarak hesap edelim:

2,5milyon tonluk ham hamulenin vasati olarak 40 kilometrelik mesafe dahilinde taşıdığı ve 2.500.000 X 40: 100.000.000 tkm. lik nakliyatın bir tkm. si için 40 gram kömür sarf edileceği hesabiyle lokomotif mahrukatının 4000 ton olacağı bulunur.

Hattın kömür havzasında. Bulunduğu ve kömürün beher tonu 8 liraya alınabileceği hesabıyla senevi mahrukat masrafı yekunu: 4000 X 8: 32.000 lira

Kömürün takriben 40 kilometrelik bir mesafe dahilinde taşınacağı ve beher tkm nakliyatın 2 kuruşa mal olacağı mülahazasıyla kömür nakliyatı masarifi: 4000 X 0,02 X40: 3200 lira

Aynı miktar kömürün vagonlardan tahliyesi ve makinelere tahmili için ton başına ceman 30 kuruş hesabiyle tahmil ve tahliye masrafı: 0,30×4000: 1.200 lira

Bir metre mikâbı suyun 10 kuruşa mal olacağı hesabiyle makinelerin sarf edeceği takriben 40.000 m3 suyun esmanı Ceman: 41.400 lira.

Elektrikli işletmesi dolayısıyla tasarruf edilecek bu masrafa mukabil kudreti elektrikiye için bir masraf ihtiyarı lazımdır ki onu da şu suretle hesap edebiliriz:

İsveç’te beher tkm. ye tekabül eden kudreti elektrikiye sarfiyatı 27Wh ve diğer memleketlerde, bilhassa Avusturya ve Almanya’da da hattın arızasına göre 20 ile 40 arasında mütebeddil olduğu nazarı itibara alınarak vasati olarak 30 Wh kabul edilirse ve santralde kullanacağımız toz kömürün fevkalade ucuz olacağını nazarı itibara alarak bir kilovat saatin 4 kuruşa mal olacağı faraziyesiyle senevi mecmu sarfiyat:

100.000.000 tkm. X 30 Wh 0,04:12.000 lira olarak tespit edilir ki bunu yukarıdaki mahrukat masrafından tarh edince tasarrufatın 41.400–12.000: 28.400 lira olduğu anlaşılır.

Bu para 560.000 liranın %5 ile bir senelik faizine tekabül ettiği cihetle elektrik inşaatı masrafından mütebaki 2.960.000- 560.000: 2.400.000 liradan kilometre başına isabet eden 2.400.000:80: 30.000 liranın karşılığını düşünmek lazım geliyor.

İşletmede bulunan hatların elektriğe tahvili mevzubahis olunca yukarıda saydığım birçok fevait meyanında:

· Ticari süratin artacağı ( Avrupa’da muhtelif cins katarların bu sürati elektrikleme yüzünden %20 – 40 nispetinde artmıştır)

· Buharlı bir lokomotifin senevî 30–35 bin kilometre mesafe kat ettiğine, mukabil elektrikli lokomotiflerin 100 bin ve daha fazla mesafe kat etmesi yüzünden daha az adette lokomotife ihtiyaç olması (İsveç’te Stockholm- Götheburg hattında evvelce 97 lokomotifle yapılan iş bugün 55 lokomotifle görülüyor)

· Elektrik lokomotif parkı tamiratı masrafının buhar lokomotifi tamiratına nispetle az olması (bu nispet Avusturya’da %63 kadar hesap edilmektedir)

· Manevrada makinenin tevakkufu esnasında kudreti elektrikiye sarfiyatı olmadığından manevraların daha iktisadi olarak icra edilebilmesi gibi birçok muhassenat para ile hesap edilerek tesisatı iptidaiyeye karşılık gösterilir.

Henüz inşa edilmemiş olan bu Filyos – Ereğli hattının işletmesi{ hakkında hakikate yakın bir fikrimiz olmadığı için işletmeden tahassül edecek fevaidin mukabilini hesap etmek güç ise de elektrikleme için sarfı lazım gelen kilometre başına 30.000 liranın arızalı olan bu arazide keskin münhani ve dik meyillerin kabulü sayesinde inşaat tasarrufariyle örtülebilecek derecede olduğu tahmin edilebilir.

Bu vaziyete göre Filyos-Ereğli hattının elektrikli olarak inşası keyfiyeti esaslı bir etüt yapmaya değer bir mesele olduğu tahakkuk ediyor.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: kentvedemiryolu