Çağdaş Niederösterreich Sanatı　

Yazının başlığı, bir sergi kataloğunun adı. 1978-79’da, Türkiye’de düzenlenen bir resim sergisinin dizisi. Aşağı Avusturya’da yaşayan　 sanatçıların ortak sergisi, bu yazının özünü oluşturmaktadır. Sergi kataloğunu yayına hazırlayan,　 Franz Kâindi başkanlığındaki, Niederröstereich　 Sanat Kuruluşları　 Eyalet Birliği. Franz  Kaindl, ressam ve heykeltraştır. Kâindi; Türkiye’de bu sergilerin düzenlenmesindeki büyük katkıları için, İstanbul’daki, Avusturya Kültür Ofisi’ne – Prof. Hans E.Kasper’e　 Avusturya　 Federal Eğitim ve Sanat Bakanlığı’na – müsteşar　 Dr. Franz　 Horatczuk’a Niederösterreich Eyalet Yönetimi Kültür Bölümüne- Prof.Dr. Johannes Gründler’e, yardımcıları Prof.Franz Kaulfersch ve Prof. Oskar Matulla’ya teşekkür ediyor. 

Avusturya’nın; 1955 yılında, bir devlet olarak tam bağımsızlığına kavuşmasının, ülkenin tinsel ve yaratıcı　 güçlerinin önünde yeni olanaklar açtığını belirterek, bunun sanatsal gelişmenin yeni erekleri　 üzerinde düşünülmesini　 sağladığı açıklanıyor, kataloğun ilk tümcelerinde. 

Çağdaş sanatın; çeşitli düşünce akımları karşılaşan Niederösterreich’li sanatçılar, eyaletin　 sanat gücünü bir merkezde toplayabilmek için “Niederösterreich Sanat Kuruluşları Eyalet Birliği” adı altında birleştiklerinin bilgisi, dizelerde belirtiliyor. Birliğin; normal görevlerinin yanısıra, daha ilk başlarda, eyalet sınırları dışında sergi açma isteği belirtiliyor. 

1978-1979 yıllarında; Niederösterreich’li sanatçıların　 yapıtlarından oluşan üç gezici serginin　 Türkiye, Rusya ve Almanya’da gösterileceği bilgisini de katalog içeriyor. 

Dönemin sergisini; önemli kılan　 bir özelliği, Henry Toulouse Lautrec,Edvard Munch,Lovis Corinth ve Pablo Picasso’nun taşbaskı (litografi) yapıtlarından örneklerin olması idi. 

Niederösterreich eyaletinin en büyük kenti olan St.Pölten’de, “Çağdaş Sanat Belgeleme　 Merkezi (Dokumentationszentrum für moderne　 Kunst) kurulduğu belirtiliyor. Adı geçen merkezde;　 Niederösterreich’lı sanatçılara ait bütün veriler, bilgiler toplanarak, kullanıma hazır bulundurulmakta. İlk sergi; Niederrösterreich’lı sanatçı, Karl Korab’a ithaf edilmiş. Aşağı Avusturalya Eyaleti’nin en büyük iki kenti St.Pölten ve Wiener Neustadt ile birlikte, sonuncu kent St. Peter a. d. Sperr’deki görkemli sergi, çağdaş　 Niderösterreich　 sanatını gösterme olanağını sağladı. 

“Niederösterreich　 Çağdaş Sanatı Sergisi “eyaletin　 21 sanatçısının, grafik yapıtlarını içeriyordu.　Teknik olarak; suluboya, karakalem, pastel ve baskı grafiği( özgün baskıresim) yapıtlarından sergi oluşuyordu. Bu serginin; Avusturya　 Kültür Ofisi’nin　 büyük yardımları ile gerçekleştiği Niederrösterreich Sanat Kuruluşları Eyalet　 Birliği’nin　başkanı　 Franz Kaindl tarafından belirtiliyor. 

Katalogdaki en etkileyici　tümce, bir soru tümcesi: “Belli bir toplumun özünü, o toplumun sanatından daha iyi yansıtabilecek　　bir öge var mıdır?”  Bu nedenden ötürü; sanatçıların, ülkelerinin　 en başarılı temsilcileri　 olmalarının yanı sıra, üyesi oldukları toplumu da　en iyi yansıtmaları, o topluma　ilişkin　 en sağlam　 bilgi kaynağını　 oluşturmaları doğaldır. “cümlesi de,　 en az birinci cümle kadar değerli ve önemli… Bu iki sözün sahibi; Avusturya　 Federal　 Eğitim ve 　Sanat　 Bakanlığı　müsteşarı, Dr.Franz　 Horatczuk.　Sanat; evrensel yönü ile ele alındığında, sanatçı, kendi kültürünün sınırlar dışındaki temsilcisi oluyor, bir anlamda. Böylelikle; resmi olmasada, diplomatik bir misyon üstleniyor kendiliğinden. 

Oskar Matulla　 kataloğa yazdığı yazıda; Türkiye ve Avusturya arasındaki　　kültürel ilişkilerin yüzlerce yıllık bir geçmişe dayandığı　

belirtiliyor.16.ve　17.yüzyılların savaş dönemlerinin, 18.yüzyılın ise,　ikili ilişkilerde　 bir sakinleşme dönemi　 olduğu saptaması var. İkili ilişkilerdeki bu barış havasının Avusturya’nın ticari amaçlı bir doğu kolonisi kurulmasıyla belirginleştiği ifade ediliyor.”…Amaçlanan ticaret bölgesi　 Türkiye, Küçük Asya, Mısır ve Balkan devletlerini kapsamaktaydı.”…Büyük bir 　olasılıkla 　　”Doğu Kolonisi”nin -kuruluş yılı 1719 dur-kazandırdığı deneylerin　ileri ölçüde　 olumlu nitelik taşımasından　 ötürü, İmparatoriçe Maria Theresia　 zamanında başbakan Prens　　　　Wenzei　 Anton Kaunitz tarafından 1754 yılında　 Viyana’da bir” Doğu Akademisi “　　(Orientalische Akademie) kuruldu.　Bu akademide bir yandan doğu ülkeleri ile　 ilişkileri yürütecek　diplomatlar yetiştiriliyor, öte yandan da　 bu ilişkiler için gerekli olan　 diller öğretiliyor ve çevirmenler eğitiliyordu. Kültürel alanda büyük　 Doğu uzmanı Joseph von　 Hammer-Purgstall (1774-1858) büyük yer tutar. Bir zamanlar　 yukarda adı geçen akademinin öğrencisi olan　 Hammer-Purgstall kendini　 doğu edebiyatları uzmanı ve çevirmeni olarak yetiştirdi. Romantik şiire　 Doğu edebiyatının zenginliklerini soktu ve Orta Avrupalı okura şiir dilinin yeni boyutlarını getirdi. Bunun etkisi dolaysız olmasa bile, on yıllar süren verimli çabaları nedeniyle İstanbul’daki Sankt Georg Avusturya Lisesini de burada şükranla anmak gerekir. 

1873 yılında　 Viyana’da açılan dünya sergisinde, Türk sanatından halılar, seramikler, metal işleri, süslü mobilyalar gibi örnekler gösterildi. 

Bu　sergi, bir Doğu Sanatı Müzesi’nin　 kurulmasına yol açtı. Müzede bulunan malzeme 1886 yılında yeni kurulan Avusturya　 Sanat ve Endüstri Müzesi’ne　 taşındı; bu müzenin eksikleri,1907 yılında tümüyle tamamlandı. 1918 yılında sarayın malı olan nefis doğu halılarının eklenmesiyle, müze daha da zenginleşti.  

19.yüzyılın ikinci yarısında sanat düşüncesinde egemen olan tarihsel görüş, bu girişimlerin büyük ölçüde　 desteklenmesine neden oldu. O zamandan bu yana　 sözü edilen müze, belli　 bir sanat dalına　 ilişkin olarak　 açılan sergilere　 Türk ve Doğu sanatının　 seçkin örneklerini gönderebilme　 olanağına sahiptir. Bu örneklerin birçoğu, Avusturya’yı ziyaret eden Türk diplomatlarınca　 armağan edilmiştir. Aynı şekilde Avusturyalı diplomatlar aracılığıyla　 da Türkiye’ye Avusturya sanatının örnekleri gelmiştir.  

1918’den sonra koşullar değişti. Viyana’daki “Konsolosluk Akademisi” savaş ortasında, 1915 yılında bile Avusturya halkına　 dil kursları ve resimli konferansların yardımıyla Türk ulusu hakkında bilgi vermeyi sürdürmüştü. Savaşın bitimiyle birlikte　 ilişkiler hemen tümüyle koptu. Avusturya, artık eski Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun bir kalıntısı haline gelmişti ve 7 milyonluk nüfusuyla　 ekonomik bunalımlar içersindeydi. Türkiye ise 1909 daki iç karışıklıkların, 1912 ve 1913 teki Balkan savaşlarının ve nihayet　 Birinci Dünya Savaşı’nın zararlı sonuçlarının yükünü taşımaktaydı. Her iki devletinde　 yönetim biçimi morarşiden cumhuriyete dönüşmüştü. Yine her iki devlet, kendileri için ağır koşullar içeren　 barış antlaşmalarından sonra yollarını saptamak zorunda kalmışlardı.

Türkiye’de başkentin　 İstanbul’dan　 Ankara’ya götürülmesi, yeni bakanlık ve yönetim binalarının yapımını zorunlu kıldı. Yeni yapı projeleri, gerek büyük parasal kaynaklar, gerekse işi aynı zamanda　 sanat yönünden alacak　 kent yapımcılarını gerektiriyordu. Bu evrede, 1886 yılında　 Brezilya’da　 Tirol’lü bir ailenin　oğlu 　olarak dünyaya gelen　 Avusturyalı mimar　 Clemens　 Holzmeister yeni　 Ankara’nın biçimlenmesinde　 görev aldı. 1927 yılında　 Ankara’da başlayan planlama çalışmalarının kapsamına　 bakanlıklar, genelkurmay　 binası, Harbiye, Merkez Bankası, Yargıtay binası, Çankaya köşkü ve Avusturya　 Büyükelçiliği binası girmekteydi. Clemens Holzmeister, o güne　 değin　 çok sayıda kent planlamasında çalışmıştı. Bu çalışmalar, 1911 de　 Marbach an der Donau’da　 yapılanlar gibi, basit okul binalarından, Almanya ve Avusturya’daki manastır ve kiliselere, Ren kıyısındaki büyük kentlerde mağaza yapımlarına　 ve nihayet Salzburg’daki Festival Evi’ne değin uzanıyordu. Holzmeister, 70. doğum　 yıldönümü dolayısıyla　 kaleme aldığı otobiyografisinde Ankara’daki çalışmalarından söz eder (yapıt, 1956 yılında, Innsbruck’taki Tirol Eyalet Yönetimince　 yayınlanmıştır). Ayrıca “Osterreichische Kunst ( Avusturya Sanatı ) adlı dergi de 1929 ve 1930 yıllarında　 Clemens Holzmeister’in Ankara’daki çalışmalarına ilişkin　 planlar ve fotoğraflar　 yayımladı.  

Holzmeister, yapılarının　 sanatsal açıdan biçimlenmesi amacıyla Türkiye’ye Avusturyalı yontucular da getirdi. 　Bunlardan Wilhelm Frass (doğ.1911) ve Adolf Treberer-Trebersburg’un (doğ.1913 　Wilhelmsburg) adlarını özellikle belirtmek　 gerekir. Treberer, Ankara’daki çalışmalardan sonra　 Türkiye’de kaldı ve 1934-1941 yılları arasında İstanbul’daki Güzel Sanatlar Akademisi’nde çalıştı.  

1931 yılında Avusturya’lı　 sanatçılarla yapılan işbirliği sonucunda　 Viyana’da,　 Secession　binasında 　bir Türk sanatı sergisi açıldı. Bu sergi, Türk sanatı hakkında toplu fikir verebilecek nitelikteydi. Avusturya devletinin malı olan malzemenin yanısıra,　 Türkiye’den gönderilen　 sergi eşyaları, Orta Avrupa’lı sanatseverlere o güne değin　 hemen hiç görülmemiş　 kültür varlıklarını sergiledi. Sergi için ayrıntılı　 bir de katalog hazırlanmıştı. Bu katalogdan bir adet 1975　 yılında yazar tarafından İstanbul’daki Güzel Sanatlar Akademisi’ne sunuldu. İkinci Dünya savaşı öncesinde her iki ülkede　 karşılıklı açılan sergiler, giderek daha başarılı oldu. İstanbul’da bir Avusturya Kültür Ofisi’nin açılması, turizmin gelişmesi, İstanbul’a ve sanatına olan ilgiyi　 giderek artırdı.  

Bu sergi ile Avusturya Federal　　Devletinin en büyük eyaleti olan Niederösterreich’lı sanatçılar Türk sanatseverlerinin huzuruna çıkmaktadırlar. Bu eyaletin sanatçıları, her　 dönemde kendilerini belli etmişlerdir. Bunlardan ikisi, Egon Schiele　 (1890-1918) ve　 Oskar Kokoschka (1886) son onyıllarda sergileriyle　 Federal Almanya, İtalya, Yugoslavya ve Polonya　 gibi ülkelerde　 büyük başarılar kazanmışlardır.  

Bu sergide gösterilen yapıtlar, çok değişik yaşlarda olan　 ve yine　 çok değişik yönleri temsil eden　 sanatçıların　 elinden　 çıkmadır.　 Ortak noktaları　 üstün bir nitelik düzeyi olan　 bu yapıtlar, aynı zamanda　 tüm Avusturya’nın sanat 　yaşamının da bir aynasıdır.”　 Prof.Oskar　 Matulla’nın; Avusturya ve Türkiye arasındaki, kültür-sanat ilişkilerinin analizi, bu şekilde idi katalogda.  

Sergide yer alan sanatçılar; Kurt Amman, Theo Braun, Lothar Bruckmeier, Franz V. Dressler, Traute Dressler, Gotthard Fellerer, Kunibert Gaugusch, Haas Michael, Robert Hammerstiel, Bernhard Hollemann, Kurt Ingerl, Franz Jansky, Franz Kaindi, Franz Kaulfersch, Karl Korab, Siegfried Krupbauer, Oskar Matulla, Otto Riedel, E.Peters Rotter, Erich Steininger, Linde Waber . Kurt Amman’ın ;1975 yılında yaptığı” Düzlük” adlı suluboya resmi, aynı zamanda, kataloğun kapak kompozisyonu olmuş.

Traute Dressler’in; 1975 yılında, gümüş kalem tekniği ile yaptığı,” Pazarda” adlı resmi, serginin önemli yapıtlarından biri. Sanatçının; İtalya, Fransa, İspanya, Fas, Tunus, Yunanistan, Girit, Türkiye, Suriye, Lübnan ve İran’a, inceleme gezileri yaptığı belirtiliyor katalogda.”Pazarda” adlı çalışmayı; adını saydığımız ülkelerden hangisinde yaptığı bilinmez. Ancak; adı geçen ülkelerin gündelik yaşamından bir 　görünüm, gümüş kalem ile anlatılmış insanlara. Pazaryerinin ritmi, figürlerin konumlandırılması, fondaki cami ve minaresi, batılı bir ressamın gözünden “doğu” imgesi çizgilerle kalıcılaştırılmış, renk ögesi katılmadan.  

Katalog, 　Türkiye-Avusturya kültürel ilişkilerinin geçmişten günümüze bıraktığı anlamlı bir belge. Aradan geçen 35 yıl, kataloğu daha değerli ve korunası hale getirdi. Her geçen yıl, katalog 　ağırlığını hissettirip, kendini aranır hale getirdi. Anadolu Üniversitesi’nde; Prof. Atilla Atar, litografi baskı tekniğini üniversiteye getiren kişidir. Baskı Sanatları Bölümü’nün 　kurucusudur. Orta Almanya’da; çıkarıldığı ocaklar tükenmiş olan litografi taşları, yeni imge ve biçimlerin kurgulandığı yüzeylerdir, her perdahlanışlarında. Atilla Atar; doğu sanatını ve birikimini Almanya’ya, dolayısı ile batıya, Avrupa’ya taşıyan bir sanat eğitimcisi ve sanatçıdır. Atilla Atar, özgün baskı resim　 dersinde atölye hocamızdı. Ahmet Cemal ise; aynı dönemde, çağdaş sanatın farklı derslerini bizlere　verirdi. Hocamız 40 yılı aşkın bir süre dilimize kazandırmayı planladığı kitabın adı: “Lanetlenmiş Ağustos Böcekleri” dir. Yazar Ahmet Cemal; Vergilius’un bu kitabını Türkçe’ye çevirerek ödül aldı. Bu; yaşamın, yazara bir ödülü idi.  

Kataloğu; yıllar sonra kütüphanemin rafından indirerek, tekrar tekrar inceledim, bu yazıyı oluşturabilmek için. Aşağı Avusturya Eyaleti’nin　 kentlerini 1: 750.000 ve 1:4.500.000 ölçekli Avrupa Atlası’nda buldum. Avrupa’nın kültür haritasında,　 yüzyıllardır bir yol arıyorduk.  

30 yılı aşkın bir süre sonra; Niederösterreich sanatı, önem ve değerini yitirmeksizin, hala etkileyici. Daha da ilginci; kataloğu　 Almanca’da dilimize kazandıran, Ahmet Cemal.  

Avusturya ve Türkiye arasındaki kültürel iletişimde; sergilerde ve etkinliklerde birçok katalog hazırlanacak ortak işbirliği ile tarihe izi düşen.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Yazar: Hasan ÇAKALOĞLU